Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Zijn veelzijdigheid en tegenstrijdigheid, dat was de kracht van zijn persoonlijkheid
Annie Cohen-Solal over haar biografie van Jean-Paul Sartre

Twee weken geleden verscheen de Nederlandse vertaling van de eerste grote Sartre-biografie, het monumentale Jean-Paul Sartre. 1905-1980 van Annie Cohen-Solal (Van Gennep, f 69,50). Niet alleen is het een indrukwekkend beeld van de rusteloze veelzijdigheid van dit ‘onaanraakbaar symbool’ van de Franse intelligentsia, ook de ontstaansgeschiedenis van deze biografie is turbulent. Rudi Wester sprak in Parijs en Amsterdam met een biografe die nog meer praat dan haar beroemde onderwerp, Annie Cohen-Solal.

Rudi Wester

Annie Cohen-Solal
BERT NIENHUIS

Goochelend met haar zonnebril, hoewel een miezerig ochtendlicht daar nauwelijks aanleiding toe geeft, is Annie Cohen-Solal duidelijk een vedette op het symposium over de ‘Europese culturele identiteit’ dat premier Chirac verleden week in Parijs organiseerde om zijn politieke tegenspeler Mitterrand te overbluffen. Ze is een van de twaalf ‘verkenners’ die naarde EG-hoofdsteden gestuurd waren om Europese intellectuelen en kunstenaars voor Parijs te verschalken. ‘Wat is Europa? Die vraag breng me hogelijk in paniek. Iedereen zegt hier maar dat we zo goed zijn. Maar ik sta heel kritisch ten opzichte van de zelfgenoegzaamheid van de Fransen, hun weerzin andere talen te leren, hun gebrek aan nieuwsgierigheid. Daarin was Sartre heel anders.’ Enthousiast als de grote naam gevallen is, rolt ze hijna uit haar deelnemersbankje om luidkeels fluisterend met me te converseren. Het minirokje schuift naar boven, het pied-de-poule jasje warrelt achteloos op de grond. Later, in Amsterdam, zal ze zeggen dat Franse vrienden haar in de wandelgangen benspten omdat ze zich zo opvallend gedroeg. Frankrijk en Annie Cohen-Solal (‘Gewoon, mijn familienaam. Vroeger was ik getrouwd met een neef van Gide’) zijn aan elkaar gewaagd, dat is duidelijk. Ze noemt zich joods-Algerijns, en niet Frans: ‘Natuurlijk, ik ben opgegroeid in de Franse cultuur, geboren in Algiers, en mijn familie is al meer dan een eeuw Frans. Maar door de Algerijnse kwestie heb ik een haat-liefdeverhouding met Frankrijk. Er zijn familieleden van mij omgekomen bij aanslagen, en ik moest 's avonds binnenblijven tijdens speruren. Ik heb een bewogen jeugd gehad, zoals dat heet. Toen ik in 1962 met mijn ouders naar Parijs ging, kwam ik in een klas met meisjes die het over kleren, jongens en uitgaan hadden en ik voelde me totaal vervreemd. Ik ben een geval van een complexe identiteitscrisis. Vier maanden per jaar woon ik in Italië, de rest in Parijs. Ik voel me niet Frans, maar Europees.’ Schuinse blik, verontschuldigend lachje. De New York Times noemde haar ‘the literary sex-star of Paris’, maar over dit soort kwalificaties wordt ze woedend: ‘Compleet belachelijk en van geen enkel belang. Ik ben feministe, in zoverre werk het enige belangrijke is in mijn leven. Ik verkoop mijn boek, niet mijn uiterlijk, en ik heb een correcte biografie geschreven, vind ik. Maar ja, men verwacht niet dat iemand die zo'n dikke pil over een moeilijke filosoof schrijft, er ook nog redelijk kan uitzien.’

Voor het schrijven ervan werd ze zes maanden na de dood van Sartre in 1980 benaderd door de Amerikaanse uitgever van Franse afkomst, André Schiffrin, een van de directeuren van Random House. Annie Cohen-Solal was hem opgevallen door haar uitstekende doctoraalscriptie over een vriend van Sartre, Paul Nizan, waarmee ze een graad in de letteren behaalde. Drie jaar lang had ze de Franse taal en cultuur onderwezen aan de Vrije Universiteit van West-Berlijn, drie jaar was ze gestationeerd geweest aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem en ze hield zich op dat moment bezig met wetenschappelijk onderzoek naar de sociologie van de intelligentsia in Parijs. Na haar synopsis bood Schriffin haar meteen maandelijks een salaris aan voor zolang ze nodig dacht te hebben, en een blanco volmacht om manuscripten te kopen en te reizen. Ze aarzelde een jaar, en besloot toen de opdracht aan te nemen: ‘Iedereen wist het, van die Amerikaanse uitgever, en ik heb zo mijn trots, dus ik wilde mijn gezicht niet verliezen. En aan de andere kant was er zoveel materiaal, fascinerend materiaal, dat het een unieke kans was. Alleen, je moest het goed organiseren. En dat kan ik. Dat is mijn gebrek in het gewone leven: ik ben obsessioneel en georganiseerd, systematisch.’ Gedurende vier jaar las ze de ontelbare geschriften van Sartre, maakte ruim tweehonderd interviews met zijn vrienden en bekenden, dook de archieven in, van de stoffige Archives Nationales tot inspecteursverslagen (Sartre was veertien jaar leraar) en reisde van New York tot Rome.

Bokswedstrijd

Het moeilijkste vond ze zijn jeugd, het meest delicaat het einde van zijn leven. Waarom zijn jeugd, waarover Sartre immers zelf al het autobiografische Les mots geschreven had? Annie Cohen-Solal: ‘Een autobiografie mag je nooit als uitgangspunt nemen, en zeker niet Les mots. Het zijn niet zomaar herinneringen, ze zijn volledig gerangschikt en verfraaid. Sartre heeft altijd zijn afkomst willen verzwijgen, uit welke familie hij kwam. Zijn vader was toch een grand bourgeois van wie de voorouders gedeputeerden, senatoren en redenaars waren, een lange reeks van mensen die beheerst werden door het woord. En hij was typisch een man uit het zuidwesten. Hij kende het ook goed, want hij bracht er elk jaar een maand door. Toch verafschuwde hij de provincie, de provinciegewoonten. De walging speelt zich dan ook in wezen niet af in Le Havre - wat iedereen tot dan had aangenomen - maar in de omgeving van zijn jeugd. Het is interessant om te zien hoe een auteur kan liegen, de waarheid wil vervalsen voor eigen gebruik. Het is interessant om de magie van het scheppen te zien. Welk beeld wil iemand van zichzelf geven? Sartre heeft nooit willen toegeven dat zijn vader polytechnicien was en zijn grootvader van vaders kant arts. Of neem zijn boek over Flaubert, L'idiot de la familie. Daarin zit heel veel van zijn eigen jeugd. Dat heeft hij verzwegen. Hoewel, verzwijgen is het juiste woord niet. Hij hield gewoon niet van bekentenissen, hij wilde niet over zichzelf spreken. Dat was zijn stijl niet.’

Omdat Cohen-Solal voor haar biografie voornamelijk documenten uit de eerste hand wilde gebruiken, liep ze in eerste instantie op deze periode vast. Oorspronkelijke bronnen over en van kinderen zijn immers vaak schaars: ‘Ik slaagde er maar niet in zijn jeugd te reconstrueren, ik zocht en zocht maar kon niets vinden. Tot overmaat van ramp brak ik bij een botsing met een autobus mijn rechterpols omdat ik alleen maar dacht en niet oplette. Even vreesde ik dat ik door Sartre verslagen was. Want het schrijven van een biografie is een soort gevecht. Een lange bokswedstrijd.’ Maar net op tijd dook een koffer op met duizenden brieven en documenten over die periode van twee tot twaalf jaar. Annie Cohen-Solal hoorde ervan, hoorde ook dat deze de volgende dag verkocht zou worden naar Amerika en nam het eerste vliegtuig naarde bewuste plek, Périgueux. ‘Verkoop het niet, zei ik, ik kom eraan. De volgende dag moest ik een conferentie bijwonen. In één nacht heb ik toen alles doorgenomen om te zien of het wat was, en heb het gekocht. Daarna heb ik er nog maanden aan gewerkt natuurlijk.’

Nog steeds zullen er overal documenten van en over Sartre opduiken, daarvan is ze overtuigd want Sartre was uitermate slordig en onzorgvuldig met zijn produkten. Maar ze heeft niet de pretentie dé biografie geschreven te hebben (‘ik schreef een biografie in beweging, zoals mijn personage was’), al is ze zeer vertoornd op de Amerikaan Ronald Hayman die ook onlangs een biografie over Sartre publiceerde. Hij was haar in Parijs komen opzoeken toen haar boek (in het Frans) klaar was en had het van haar meegekregen. ‘Er zitten dezelfde hoofdstukken in, dezelfde foto's, dezelfde chronologie. Hij heeft het snel op de markt gebracht, in elk geval sneller dan mijn vertaling in het Engels. Maar het interesseert me niet echt. Good for him.’ Een aanklacht wegens plagiaat laat ze achterwege, het zou haar te veel tijd kosten. Biografenperikelen te over dus. Trouwens, het schrijven van een biografie was op zich al een anti-Sartriaanse daad want hij verdroeg niet dat men hem vastpinde op iets, vastlegde. Sartre kan, volgens Annie Cohen-Solal, samengevat worden in de betekenisvolle uitspraak: je pense contre moi-même: ‘Zijn essentie was: het voortdurend ter discussie stellen, het voortdurend in twijfel trekken, de permanente strijd tegen vastgeroeste waarheden. Het was iemand die nooit verstard is. Iemand die altijd geprobeerd heeft mythen te ontrafelen en conventies te bestrijden, zelfs zijn eigen zekerheden. Op zijn vijfenzeventigste jaar ging hij zijn vrienden van Les Temps Modernes nog eens aanvallen omdat hij ze te ingeslapen vond. Het was gewoon om ze te pesten, en omdat zij hem ingesloten hadden in een beeld dat al voorbij was. Altijd al dacht hij “tegen zichzelf”, al in Huis clos uit 1944 zegt een personage: “L'enfer, c'est les autres.” Het opsluiten door anderen in een beeld, is de

[p. 6]

hel. Het belet je om jezelf in vrijheid uit te drukken. Daarom weigerde hij de Nobelprijs, het Legioen van Eer. Ik heb zijn eigen coherentie trachten te vinden, dat wil zeggen dat ik niet als zoveel mensen gedaan heb die zeiden: hij heeft zich hier vergist, hij heeft zich daar vergist. Vergist in verhouding tot welke waarheid? vroeg ik me af. En verder heb ik getracht te kijken naar de logica van zijn cycli. Hij dacht in “kringen”: de cyclus van de politiek, van het existentialisme, et cetera. Die volgden elkaar op. Dat was vrij origineel en daar wilde ik achter zien te komen: wat is de logica in zijn tegenspreken, in zijn discussie met zichzelf? Dat was de kracht van zijn persoonlijkheid: zijn veelzijdigheid en tegenstrijdigheid. Die wilde ik laten bestaan, maar wel in een globaal overzicht vatten.’

Machine

Om dat te bereiken, maakte ze grote schema's op de muur. Ze visualiseerde de belangrijkste politieke gebeurtenissen en het specifieke onderwerp: Sartre en de vrouwen, Sartre en zijn verschillende woningen, Sartre en zijn reizen, Sartre en zijn lichaam. Enorme kaarten met alle data van zijn leven erop vanaf het begin tot het einde en met kolommen van zijn journalistieke teksten, zijn romans en toneelstukken, zijn autobiografie. En daarnaast legde ze dossiers aan: ‘Het heeft me drie à vier jaar gekost maar dan word je een soort computer, een soort machine. Ik had het idee dat de gegevens bij mij “ingevoerd” werden en dat ik ze verwerkte. Ik heb een uitstekend geheugen, dus ik kon altijd alles thuis brengen, wie wat waar gezegd had. De grote truc is dat je in zo'n periode nooit, nooit langer dan vier dagen vakantie neemt. Het is inderdaad als een bepaalde machine: als je de motor uit zet, moet je een week wachten voordat hij weer goed loopt.’ Het verklaart ook gedeeltelijk de stijl waarin ze de biografie geschreven heeft. Er zit vaart in, dramatiek, het is soms een bijna megalomane wedloop, gelijkwaardig aan haar onderwerp. Zou ze, nu het twee jaar later is, het anders gedaan hebben? Annie Cohen-Solal: ‘Zeker. Ik ben iemand die veel twijfelt. Maar fundamenteel zou het wel hetzelfde boek zijn, alleen in detail zou het verschillen. Ik zou misschien wat meer analyses van zijn werk toegevoegd hebben. Maar aan de andere kant zijn daar al duizenden bladzijden over geschreven; je kunt briljante analyses in de biblioteken vinden. Ik behoor ook niet zo tot de stroming die zuiver wetenschappelijk onderzoek het hoogste goed op aarde vind. Ik geloof dat je diverse elementen op elkaar moet laten inwerken want de waarheid ligt altijd in een bundel van oorzaken. Ik heb het maximum aan informatie uit de eerste hand aangedragen, de wetenschappers mogen verder de puntkomma in De walging analyseren.’

De waarheid over de laatste jaren van Sartre vond ze uitermate delicaat. Vanaf 1973 was hij vrijwel blind, en had daarom een jonge secretaris aangetrokken, Benny Lévy alias Pierre Victor, leider van een maoïstisch sphntergroepje en nu rabbijn van een synagoge in Straatsburg. Opzienbarend en schokkend waren de interviews die hij met Sartre voor Le Nouvel Observateur maakte. ‘Het was een kwalijke rol van Lévy. Sartres geestelijke vermogens waren echt aangetast, door drugs maar ook omdat hij niet meer kon zien en dus niet meer kon schrijven. Hij dacht met zijn ogen. Door te praten met Lévy had hij nog de illusie dat hij kon denken. Maar ik vraag me toch af wie wie manipuleerde: Lévy die profiteerde van de naam van Sartre, of Sartre die weer gepubliceerd werd. Het feit dat hij zich in die interviews weer bezig hield met Klerkegaard leek heel actief. De waarheid was dat hij in een leunstoel zat te dommelen. Het was misschien een pathetische manier om te bewijzen dat hij nog functioneerde. Of een soort dappere trots van iemand die zich niet klein laat krijgen door ziekte of dood.’

De Beauvoir

De verstandhouding met de beroemde andere helft van het ‘ongetrouwde echtpaar’ dat ze samen al vijftig jaar vormden, Simone de Beauvoir, liet, zoals bekend, tegen het eind van zijn leven ook te wensen over. Heeft Annie Cohen-Solal wel medewerking van haar gehad? ‘Zeker wel, we hebben veel gepraat. Alleen, iemand die haar memoires al geschreven heeft, heeft veel minder te vertellen dan iemand die nog nooit gesproken heeft, zoals zijn aangenomen dochter en vriendin Arlette Elkaïm, of Michelle Vian. Elke keer als ik de Beauvoir zag, vertelde ze weer wat in haar boeken stond. Het is een heel slimme dame met een goed geheugen, maar ze is niet origineel en ze heeft geen humor. Ze herhaalde steeds dezelfde ideeën. Het probleem was dat Sartre haar heeft laten vallen voor zijn secretaris Lévy. Dat was heel ernstig, want zij was al vijftig jaar zijn woordvoerster en kritisch gezelschap. Het was een daad van geweld van zijn kant. Er waren enorme spanningen tussen hen, altijd geweest ook. Het was een veel heftiger paar met veel meer tegenstellingen dan de Beauvoir

Vervolg op pagina 12