Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 6]

De dood is nog maar een schim van wat hij geweest is
Philippe Ariès over de onzichtbare en alomtegenwoordige dood

Er zijn tientallen manieren van doodgaan geweest in de geschiedenis. Bovendien kon het per land en cultuur verschillen. De Franse historicus Philippe Ariès publiceerde een groot boek over de dood, en een klein, dat rijkelijk geïllustreerd is. Aan welk soort dood in de samenleving geeft hij zelf de voorkeur: de verzwegen, de medische, de alomtegenwoordige, de religieuze?

Het uur van de dood Duizend jaar stenen, begraven, rouwen en gedenken door Philippe Ariès Vertaling Renée de Roo-Raymakers Uitgever: Elsevier, 677 p., f 49,50
Het beeld van de dood door Philippe Ariès Vertaling Jeanne Holierhoek Uitgever: SUN, 239 p., f 34,50

Chris van der Heijden

Zeg niet dat geschiedenis een stofhoop is of ‘gewoon verleden tijd’. Geschiedenis is ‘a distant mirror’, een spiegel in de verte, zeker als ze zoiets alledaags en tijdloos als de dood betreft. Het lezen van de boeken van Ariès over dit onderwerp heeft me daar eens te meer van overtuigd.

Mijn grootvader was gestorven. De familie kwam bijeen in een modern, laag gebouw waar een bizarre stilte hing en een onbekende geur. Daar lag hij. Alleen hoofd en handen waren zichtbaar. Vreedzaam, ‘alsof hij sliep’. Iedereen boog zich over de kist. Geen geluid, geen tranen. Gesfascineerd bekeek ik - een jaar of acht - het wassen beeld dat grootvader heette. Vóór het gebouw praatten de bezoekers in groepjes nog even na. Geen emotie maar ook geen taboes. Ik stond afzijdig en dacht over het vreemde tafereel. Er komt een tante aanlopen, ze pakt me bij de schouder en kijkt indringend in mijn ogen: ‘Goh,’ zegt ze, ‘wat lijk jij op grootvader.’ Nachten kon ik er niet van slapen, of droomde morbide. Ik als die dooie opa?

Jaren later: een tante heeft kanker. Schrik in de familie. Operaties, bestralingen, gesprekken. Niets helpt, het woekert voort. Iedereen weet dat de dood onvermijdelijk is, zij nog het beste van allen. Maar de medische ingrepen gaan voort, achter de muur van het ziekenhuis. We zwijgen tegenover elkaar én zeker tegenover haar; het is zo pijnlijk. Zij zwijgt tegenover ons; het is zo pijnlijk. Op een dag is ze verdwenen, een eenzame dood te midden van stille mensen en onpersoonlijke apparaten: te laat om nog iets te zeggen.

Uiteindelijk een derde familietafereel: een nichtje rijdt zich dood. Een grote menigte verslagen mensen verzamelt zich in een gebouw op het kerkhof. Niemand weet wat hij moet zeggen: er wordt muziek gespeeld; iemand leest een gedicht. Zowel klanken als woorden zijn ijl, zo ijl dat persoonlijke gedachten over de dood in het algemeen en dat meisje in het bijzonder zich ermee laten verenigen. Dan komt een pastoraal werker naar voren om een vloed van woorden over het gezelschap te storten betreffende het ‘hierna’ en de betrekkelijkheid van het ‘hier’. Ergernis, dan woede.

Het meest opvallende bij deze ervaringen is het zwijgen of (wat hetzelfde is) de irritatie bij het spreken. Zoals eens de seksuele ervaring wordt de dood in stilte gehuld en zoveel mogelijk uit het dagelijks leven verbannen. Dat was beslist niet altijd en is lang niet overal zo, het verandert ook. Maar die ‘zwijgzaamheid’ kent iedereen en daarvan heeft Ariès dan ook het kernthema van zijn werk gemaakt. Zijn grote boek over de dood, Het beeld van de dood, vertelt op een andere manier met vele illustraties hetzelfde verhaal en hij opent dan ook met een beschrijving van wat hij de ‘getemde dood’ noemt, een wat vreemde term omdat hij er het tegenovergestelde mee aanduidt van wat je zou verwachten. ‘De dood was van oudsher getemd,’ zegt hij en bedoelt: hanteerbaar. Mensen wisten ermee om te gaan. De dood kondigt zich aan en zijn slachtoffer ondergaat de boodschap met rustig verdriet. ‘O schone, vriendelijke heer, denkt u nu al aan sterven?’ wordt koning Walewein in het Roelandslied gevraagd. ‘Ja,’ zegt deze, ‘weet dat ik niet meer dan twee dagen te leven heb.’ La Fontaine laat de stervende aan de dood vragen waarom hij zo aandringt; Chateaubriand zegt dat het overlijden zich aankondigt door een klok die vanzelf gaat luiden of door drie slagen op de vloer en in zijn novelle Atala sterft de gelijknamige hoofdpersoon wel tien pagina's lang; in Drie sterfgevallen van Tolstoj ten slotte zegt de koetsier kalm de waarheid: ‘Magere Hein komt me halen, dat is het.’

Jacques Louis David: De dood van Socrates (1787), Metropolitan Museum of Art, New York

Onbeduidende gebeurtenis

Het is zoals in klassieke toneelstukken: de held zakt ter aarde en houdt nog een flinke monoloog, alvorens hij definitief het hoofd op de borst legt. Wij grinniken daarover en niet alleen omdat we denken dat zoiets fysiek onmogelijk is maar ook omdat er een doodsbeleving uit spreekt die wij niet kennen. Eenzelfde ervaring spreekt ook uit afbeeldingen, rijmpjes, sculpturen en preken uit vorige eeuwen: knekelhuizen, opvallende graven, memento mori's, beeldhouwwerken in het kerkportaal, een lap waarop een kind borduren leert door doodsteksten te schrijven. Het zijn even zovele aspecten van hetzelfde; zo ook het feit dat de dode op zijn eigen bed opgebaard wordt en daar blijft tot de laatste gang naar een graf dat vlak bij de woonplek ligt. Ook daar bleef hij dus in de buurt: hij lag in de kerk waar je iedere dag langs-, zo niet binnenkwam of op de hof waar je overheen liep, speelde of vree. Maar hoe anders het doodsproces van- mijn grootvader: ‘opa is ernstig ziek’ wordt je verteld en dat is het laatste dat je hoort. Dan zie je een pop in een gebouw dat er uitziet als een kantoor. Hij is dan al bijna verdwenen onder het stuk hout dat hem tot aan de borst bedekt. En vervolgens verdwijnt hij voorgoed naar een afgelegen plek buiten het dorp en krijgt daar bovendien honderden kilo's steen op het lijf. Exit opa, gestorven en weggewerkt.

Zoals ik het nu schrijf heb ik de teneur van het boek van Ariès tot de mijne gemaakt maar ik weet niet zeker of dat wel juist is. In Het beeld van de dood citeert hij de kritiek die hij kreeg van de Amerikaanse historicus Paul Robinson: ‘Fundamenteler oneens ben ik het waarschijnlijk met de stelling van Ariès dat de dood een van de grote existentiële waarheden is waarvan we de realiteit voortdurend opnieuw moeten bevestigen,’ schreef deze in Psychology Today in 1981. ‘De dood veronachtzamen, hem herleiden tot een onbeduidende, gewone gebeurtenis, zo luidt mijn stelling, is een aanduiding van geestelijke rijpheid.(...) In het verleden mag de dood dan als een belangrijke, centrale gebeurtenis in het leven gefungeerd hebben, volgens mij is er niets verloren - en veel gewonnen - als hij wordt verwezen naar de periferie van de menselijke ervaring.’ Stel dat ik mijn grootvader had zien sterven, aanwezig was geweest bij het afleggen, opgegroeid was in een wereld waar de dood in vele talen sprak en dat opa naar een plek gebracht was waar de bal regelmatig verkeerd terechtkwam. Was ik beter af geweest? En in wat voor een wereld zou ik dan moeten leven?

Dat de dood in die ‘traditionele wereld’ (heeft die echt ooit zo bestaan?) alom tegenwoordig was, heeft meerdere verklaringen: de belangrijkste is wellicht het geloof. Het aardse bestaan is niet meer dan een wachtkamer van hemel of hel; het lichaam doet er niet toe; doden en levenden vormen één samenleving: de levenden praten (bidden) met de doden onder wie ze zo meteen ook zullen verkeren; de doden keren op door de kerk vastgestelde data terug tot de levenden. Dit is dus een samenleving die met tal van touwen aan de hemel hangt; hier spreekt de pastoraal werker die aan het graf van mijn nichtje het hiernamaals bezingt. Een andere verklaring heeft te maken met het groepsbesef: de mens is niet meer dan een schakel in de keten van familie, gelovigen, stam of natie. Zijn dood is een verlies maar draaglijk omdat de groep blijft voortbestaan. In deze wereld is het individu een doorgangsstadium. In de negentiende eeuw ondergaat deze variant volgens Ariès een zwenking die net zo belangrijk is als de gelijktijdige revoluties op politiek en economisch gebied: door het ontstaan van het kerngezin wordt de dood als een familiedrama ervaren; het is niet langer de eigen dood die klemtoon krijgt, het is ‘de dood van de ander’, van die geliefde ander met wie je zoveel aangename uren hebt doorgebracht. Vandaar dat grafschriften en -sculpturen er anders uit gaan zien dan onder die ‘hemelse dood’: daar werd God gevraagd de gestorvene op te nemen of een engel getoond die met hem omhoog vloog; nu luiden grafschriften als in het gedicht van Emily Brontë:

Koud in de aarde met een dikke sneeuwlaag bo-
ven je
Ver verwijderd en koud in het naargeestig graf
Alle zoetheid in het leven gaf jij in leven mij-
Alle zoetheid in het leven ligt in het graf met
jou.

Het macabere

In sculpturen wordt, zoals op het kerkhof van Nice, een man getoond die smartelijk zijn gestorven vrouw omarmt; op schilderijen zien we snikkende familieleden tijdens een bezoekje aan het graf. Het kerkhof wordt een museum van familieliefde, zoals Ariès dat zo mooi zegt en mede daarom gaan ze er uitzien als romantische parken. Toch is de derde verklaring voor de alomtegenwoordigheid van de dood - hoe ver die ook teruggrijpt in het verleden - het meest actueel en interessant: in de late middeleeuwen doet het macabere zijn intrede: de dodendans, de grafsteen in de vorm van een skelet, de erotische afbeelding van het meisje dat betast wordt door de Dood, de ruiters van de Apocalyps, de man met de zeis. Voorbeelden te over. Vaak is beweerd dat dit de uitdrukking is van een wereld waarin de dood over het land raast (de pest en dergelijke) of een middel van boetepredikers om zieltjes te winnen. Ariès denkt daar anders over en neigt tot eenzelfde uitleg als Huizinga in het elfde hoofdstuk van Herfsttij: het zijn (aldus Ariès) juist uitingen van een ‘hartstochtelijke liefde voor de wereld hier beneden en van een smartelijk bewustzijn van mislukking waartoe elk mensenleven veroordeeld is.’ De alomtegenwoordigheid van de dood wijst hier dus niet op rustige aanvaarding maar op het tegenovergestelde: bitterheid over het afscheid van de genietingen van het leven. Dat historici daar overheen keken, komt door-

[p. 7]

dat zij het macabere in het licht van een latere periode bekeken, met de bril van renaissance en barok namelijk toen het een fundamenteel andere betekenis had. Die zie je bijvoorbeeld op die beroemde prent van de anatomische les in Leiden: een amfitheater met in het midden het lijk waarover de professor uitleg geeft en waar overal skeletten staan met kleine spandoeken waarop de ijdelheid van het bestaan verwoord is. Homo bulla (de mens een zeepbel), Vita brevis, Pulvis et umbra (stof en schaduw) sumus. Zo ook op twee grafmonumenten in een kerk in Rome: bij de man staat de tekst Nihil, bij de vrouw Umbra. En op een schilderij van Furtenagel dat in Wenen hangt, kijkt een echtpaar in een spiegel met daarin twee doodskoppen. Het leven wordt niet langer als vol of fel gezien maar als vanitas, ijdelheid; en alleen God kan de leegte opvullen.

Kerkhof te Nice

Schilderij van William Bouguereau (negentiende eeuw), Bibliothèque des Arts décoratifs, Parijs

Ik vermoed - Ariès zegt het niet met zoveel woorden - dat dit vooral het werk is van de Reformatie, van dat sombere, barokke calvinisme dat zich keerde tegen die katholieke levensaanvaarding (‘blijheid’) die aan het eind van de middeleeuwen domineerde. Hoe dan ook, de dood wordt een obsessie en dat thema loopt tot diep in de negentiende eeuw door, zij het ondertussen opnieuw ingrijpend veranderd: die smerige dood van rottende lijken, skeletten met hun grimas en bizarre stillevens, de morbiditeit kortom, wordt aantrekkelijk. ‘Morbide’ krijgt in de zwarte romantiek een positieve betekenis net zoals de idee ‘dood’ in de romantische beweging geïdentificeerd wordt met opperste schoonheid. In het laatste geval verdwijnen de bizarre elementen en overvalt de dood een schone jongeling bij maanlicht of een liefdespaar in intieme verrukking. De begraafplaats wordt nu ook een park waar het goed toeven is, waar fluitende vogels en overhangende bomen de esthetica van het gestorvene symboliseren. Hier spreekt samenvattend de dood duizend talen omdat het leven te mooi is om te verlaten (late middeleeuwen), te lelijk om aan te zien (barok en zwarte romantiek) of nooit schoon genoeg (romantiek). Anders gezegd: de dood wordt in dit verleden uitgebeeld en bezongen omdat de aarde te veel herinneringen biedt, het leven uit drek en wormen bestaat of het gras het groenst is in dat laatste drüben. Van rustige aanvaarding zoals in die denkbeeldige traditionele samenleving is dus eigenlijk geen sprake: het leven is alles, het leven is niets, de dood is alles; het evenwicht tussen beide dat de spreekwoordelijke wijze Chinees bereikt heeft, is ver te zoeken. Conclusie: de wereld van de alom tegenwoordige dood was gelovig; daarin was de mens schakel in een ketting; daarin haatte of aanbad hij het leven. Ik betwijfel of hij daar beter af zou zijn. Tegen zijn familielid of vriend met kanker zou hij kunnen spreken maar alleen woorden die met hen weinig te maken hebben. Hij zou wellicht bereid zijn om zich voor een idee (die ketting) neer te laten maaien omdat het voor de groep goed zou zijn. En hij zou nooit in staat zijn om leven en dood eenvoudig op hun gegevenheid te beoordelen en te zeggen dat ze zijn zoals ze zijn; het één als Hollandse herfstdagen, het ander als de onzichtbare nacht die daarop onvermijdelijk volgt.

Levenselixer

Ariès citeert naast de eerder genoemde nog een tweede kritiek op zijn werk, van de Franse filosoof Bertrand Roussel. Die zegt: ‘De verleiding is immens, het gevaar is groot om de ware aard van de dood en van de doden, het niets, te verhullen. Traditionele samenlevingen hebben er iets in gezien dat een betekenis had en gaf, een hogere betekenis. De meest metafysische systemen hebben zich daarbij aangesloten en vaak doen de sociale wetenschappen hetzelfde door het accent te leggen op het negatieve aspect van de moderne beschaving, die niet weet om te gaan met de dood en de doden. Maar een waarlijk filosofische helderheid mag hun voorbeeld niet volgen. (Zij moet erkennen) dat de dood en de doden niets zijn en geen enkele betekenis aandragen.’ Door deze kritiek naast die andere te plaatsen doet Ariès voorkomen alsof beide critici hetzelfde bedoelen. Ik denk niet dat dit juist is; voor de Amerikaanse historicus Paul Robinson is bijvoorbeeld de medicalisering van de dood (de tante die achter de muur van het ziekenhuis zinloos wordt bestraald) een aanduiding van geestelijke rijpheid; voor Roussel is dat waarschijnlijk niet het geval: zijn filosofische helderheid kan geen muren optrekken; als iedereen zou (kunnen) denken als hij, zou niemand hoeven te zwijgen en zou de stervende naar huis gebracht kunnen worden om te ondergaan wat onvermijdelijk is.

En Ariès? Ik heb me regelmatig afgevraagd hoe deze historicus die op werkelijk sublieme maar (misschien onvermijdelijk) warrige manier over de dood schreef, hoe hij enkele jaren geleden gestorven en begraven is. Aan het eind van zijn grote boek stelt hij vier ‘parameters’ van de dood op: de dood als beproeving voor de gemeenschap; de dood als een onvermijdelijke natuurkracht binnen de cultuur; de dood als vredige slaap in het hiernamaals; en uiteindelijk de dood als malheur, als onvermijdelijk kwaad. Het is onmiskenbaar dat hij het meeste begrip heeft voor de tweede en de vierde parameter. Met name door de ontwikkeling van de medische wetenschap heeft men geprobeerd deze in te tomen wat ongeveer hetzelfde is als het zoeken naar het levenselixer. Onmogelijk dus. Het onvermogen uit zich in twee reacties. De ene kwam al uitgebreid naar voren: het stilzwijgen, de leugen uit liefde, het opsluiten van de dood in het ziekenhuis; de tweede komt minder vaak voor maar wint veld: de dood wordt niet als een kwaad maar als een alledaags voorval gezien en met onverschilligheid besproken. ‘In beide gevallen,’ zegt Ariès op de laatste pagina van zijn boek, ‘is het resultaat hetzelfde: noch het individu noch de maatschappij is sterk genoeg om de dood recht in het gezicht te zien.’ En dat - de dood recht in het gelaat kijken, zijn als de koetsier in het werk van Tolstoj die aanvaardt met rustig verdriet - dat is natuurlijk waar hij uiteindelijk naartoe wil: ‘De dood hoeft alleen maar een bescheiden, maar waardig vertrek van een tot rust gekomen leven te zijn, buiten een hulpbiedende maatschappij om, die niet meer al te zeer in de waren uit haar evenwicht raakt door de idee van een biologische overgang, zonder betekenis, zonder moeite of pijn en uiteindelijk zonder angst.’ ‘Alleen maar...’. Het klinkt prachtig maar of het - op die enkele verlichte geesten na - ooit zo zal werken, ik betwijfel het.

■