Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 12]

Ik tokkelde de wanhoop tot een kakelsymfonie
Een balans van de recente Nederlandstalige poëzie

Guus Middag

Epigonen worden het meest aangetroffen onder beginnende dichters, want zij zijn nog het meest op zoek naar een eigen vorm. Victor Vroomkoning (pseudoniem van Walter van de Laar) is zo'n beginnende dichter, al behoort hij niet meer tot de jongsten (geb. 1938) en hij is tevens zo'n epigoon. Zijn tweede bundel Klein Museum laat goed zien wat er gebeurt als Eva Gerlach in verkeerde handen valt. Vroomkoning probeert eenvoudige anekdotes, jeugdherinneringen, familietafereeltjes mythische proporties te geven, dat wil zeggen hij probeert ze er Gerlach-achtig uit te laten zien. Als hij wil vertellen dat zijn vader, die bakker (‘broodheer’) was, vroeger om vier uur 's nachts naar de bakkerij ging, dan zegt hij dat ‘vader afdaalt naar zijn oven’. Hij loopt niet de trap af maar ‘hij zakt in het gat van het portaal’. Ook zijn bundelcompositie en de titels van zijn gedichten (bestaande uit één woord, zoals ‘Toedracht’, ‘Uitzicht’, ‘Proef’, ‘Vonnis’) heeft hij van Gerlach overgenomen. Zijn goedkope woordspelingen zijn echter geheel oorspronkelijk. ‘De tuin waarin ik aardde,’ zegt hij over de tuin bij zijn ouderlijk huis, en ‘Ik zet mijn zoon op sterk water’, als hij met zijn zoon gaat schaatsen.

Iets jonger dan Vroomkoning is Andreas Oosthoek (geb. 1942). Zijn debuut De bladen terug bevat ‘een kritische keuze’ uit de gedichten die hij tussen 1959 en 1986 schreef, achtendertig in totaal. Oosthoek is in de loop der jaren kennelijk zichzelf gebleven, want grote verschillen vallen er in de gedichten niet te constateren. Zij hebben de functie van dagboekbladen. Met lichte weemoed beschrijft hij jeugden vakantieherinneringen. Zo ontstaan geen gedichten, maar simpele notities die zich, met instemming van de dichter, nog het best laten karakteriseren als bermpoëzie: ‘De poëzie van de straat / is jou een gruwel. / Mij ook, / dus kies ik de graskant / en trap kleine bloemen stuk.’

Deze licht vandalistische neiging ontbreekt in de poëzie van Renée van Riessen, die ook in de buurt van de berm gelokaliseerd moet worden: ‘Ik heb mijn wang zo vaak in het gras gelegd, / naar optochten van mierenvolk gekeken / en kakkerlakken op de vlucht gejaagd. / Eén vinger was altijd genoeg / om bessen uit hun vel te lange springen -.’ Dit is zuivere anekdotiek, met een woordspeling hier en daar (‘uit hun vel springen’). Van Riessen (geb. 1954), die in 1984 debuteerde met Jagend licht, dicht in haar nieuwe bundel De vrouw en de trommel over een vliegje (met een motto van Homerus) en over torretjes (met een motto van T.S. Eliot), maar soms ook wel over een papegaai: ‘De tuin lijkt wel een oerwoud nu jij / bij ons gekomen bent en je vleugels behaagziek-/uitstalt - (...) / Mag ik bij jou, papegaai?’

Abstractie

Fleur Bourgonje begeeft zich in haar poëziedebuut Stenen voor het begin wat verder van huis, en vooral wat verder van de anekdotiek. Zij schrijft, behoudens enkele verwijzingen naar de politieke situatie in Latijns-Amerika, elementaire poëzie: het kind, de lucht, het huis, de beek, ijs, tijd, water, sneeuw, pijn en vooral veel stenen. Deze elementaire ingrediënten gaan vaak vergezeld van de modieuze constructie met ingesloten antecedent (‘wat waar was / is geveinsd’, ‘Wat vertrouwd is / wordt haar vreemd’), zodat haar gedichten een uiterste graad van abstractie bereiken. In aanleg anekdotisch waarschijnlijk, maar offerend aan de gedachte dat poëzie vaag moet zijn, lijken haar gedichten nog het meest op de reeksen van een hyperautonome dichter als Frans Budé.

Fleur Bourgonje
chris van houts

Pieter Boskma
h.p. smeele

Andreas Oosthoek
gerrit serne

Bart Brey
h.p. smeele

Daar doen ook de reeksen van Jacobus Bos, die debuteert met Mijn blauwe evenbeeld aan denken. Ook hij toont een opmerkelijke voorkeur voor elementaire zaken als vuur, ijs, water, rivier, zee en bloed, en voor de elementaire stijl die daar kennelijk bij hoort, - al is hij toegankelijker dan Budé en Bourgonje. Er komen mensen voor in zijn poollandschappen: een dode of gedode of verdronken of verloren geliefde, een zeeman, een onderzeezeiler, een kajakvaarder, een filmploeg. Zijn strofering lijkt op die van dichters als Faverey en Kouwenaar; ook uit zijn gebruik van men en zich blijkt dat hij hun werk goed gelezen heeft. Kan men hem op grond hiervan een Raster-dichter noemen, zijn voorkeur voor de ellips en de niets verklarende dubbelepunt verraadt invloed van Revisor-dichters als Jellema, Zuiderent en Anker. Hij schrijft: ‘Hoewel men zich kwijtraakte’, om daar, na een witregel, op te laten volgen: ‘Ofschoon men zich terugvond.’ Voor deze eenheid der tegendelen heeft Bos een opmerkelijke voorkeur, al houdt hij daarnaast ook van de herhaling: ‘zo over zee uitziend / als een steen over zee uitziet / zo als een steen er uitziend / als een steen er uitziet.’

Toen Rogi Wieg eerder dit jaar in Het Parool de vertaalde sonnetten van de Chinese dichter Feng Zhi besprak, citeerde hij met instemming de volgende regels, die kunnen gelden als een relativering van de zin van het reizen, en als een karakteristiek van zijn eigen poëzie: ‘Wat is onze werkelijkheid? / Van verre kan men niets meebrengen,/Van hier kan men niets meenemen.’ Ze doen nu dienst als motto in zijn tweede bundel, De zee heeft geen manieren, die een jaar na zijn debuut (Toverdraad van dagverdrijf, bekroond met de Van der Hoogtprijs) verschenen is. Twee afdelingen telt de bundel, ‘Liefdesgedichten’ en ‘Thema's’, maar erg strikt is die indeling niet. De titel ‘Thema's’ is ook in de afdeling ‘Liefdesgedichten’ te vinden; in de afdeling ‘Thema's’ staat ‘Liefdesgedicht’, met de duidelijke regel: ‘Ik schrijf geen liefdespoëzie, want ik houd werkelijk / van iemand, maar ook onbezield, zonder omstandigheden, / met de diepe verveling van een mooi bestaan.’ Wieg schrijft vaak zulke sombere, om niet te zeggen levenswijze regels. ‘Onverschil en aan het einde een zekere schoonheid in onze gruwelijkheid’: zo omschrijft hij de zin van het leven, en van de poëzie. Het gaat hem om ‘de waarheid, die niet zweert bij kleding en bij tijd’, en dat valt ook aan zijn stijl en versvorm af te lezen. Zijn poëzie is bijzonder, maar zij is dat vooral omdat geen enkele andere dichter zo romantisch, gevoelig, en vaag durft te dichten.

Eeuwigheden

Even bijzonder is het debuut van een andere poëziecriticus, Tomas Lieske (geb. 1943): De ijsgeneraals. De titel is ontleend aan het eerste gedicht, ‘Giolitti’, de naam van een ijssalon, die zich, zo begrijp ik uit het gedicht, in 1902 in het hart van Den Haag heeft gevestigd. De ijsgeneraals zijn de in uniform gestoken kelners: ‘Gouden tressen, sneeuwend uniform/epauletten: de ijsgeneraals.’ Is de vermenging van leger en ijssalon al merkwaardig, - in het vervolg van het gedicht neemt de ijssalon trekken aan van een bordeel, een pooierkroeg, een martelkamer of een kliniek, niet in werkelijkheid, maar in de angstige verbeelding van een meisje dat met haar (incestueuze?) vader de zaak bezoekt. Deze gedichten ontlenen hun kracht vooral aan hun lengte, aan hun sfeer', die in vele tientallen regels opgeroepen wordt. Uitgangspunt voor deze eposjes is vaak een historisch, bijbels of mythologisch gegeven, zoals het stuklopen van de Margaretha Johanna op de Noordergronden in 1914, de valexperimenten van George Atwood rond 1800, de pest in de veertiende eeuw, de vlucht naar Egypte, of de dag van het vertrek van Theseus met de veertien Atheense jongens en meisjes naar Kreta. ‘Persoonlijk’ is Lieskes poëzie dus niet (al is zijn geboortestad Den Haag nogal eens plaats van handeling); hij spreekt zich uit via de gedachten van de figuren die hij laat optreden. Het intrigerende, en geestige, van zijn gedichten is dat hij werkelijkheid en verbeelding in elkaar laat overlopen en zich niet al te veel gelegen laat liggen aan anachronismen. In het Theseus-gedicht laat hij Theseus zelf aan het woord, maar een van de zeven meisjes die door het lot zijn aangewezen om uitgeleverd te worden. Zij speelt nog wat, dwaalt thuis nog een beetje rond, in afwachting van het opsteken van de wind: ‘Nog één keer loopt zij over het zand, / over het begroeide pad, restant / van een aristocratische tuin. / Zij tilt een voor een de verspreide stenen op; zij legt ze in patroon: / met de muurtjes tussen de vlieren / een labyrint, waarin zij, vroeger / dan zij denkt in dit naoorlogs puin, / onvermijdelijk zal verdwalen.’ De toon is laconiek, en het valt in de vele in elkaar overlopende regels nauwelijks op dat zij even denkt aan een ‘vliegtuig’. Terloops wordt vermeld dat de kinderen die naar Kreta zullen gaan, ‘bellen’ en ‘sterren’ moeten dragen, waardoor hun lot verbonden wordt met dat van pestlijders en deportatieslachtoffers van vele eeuwen later.

De meeste gedichten van Lieske spelen zich op dezelfde manier in een ‘eeuwig heden’ af. De ijsgeneraals is van alle debuutbundels de meest verrassende. Zijn gedichten zijn, hoewel soms wat vormeloos en neigend naar proza, geestig, beeldend, bizar en oorspronkelijk.

Vergeleken met de poëzie van Lieske is die van Pieter Boskma (geb. 1956) nogal oppervlakkig. Boskma's officiële debuut (eerder gaf hij een bundel uit in eigen beheer) heet Quest, naar een regel van de jonge Engelse dichter Michael Hoffmann: ‘Loving the quest better than its fulfilment’. Zijn poëzie is, net als die van Hoffmann, reporter-poëzie; zij registreert, en wel ‘het moderne leven’: ‘Ik ben de kringspier van het moderne leven, / mijn altaar is van staal mijn taal / bezingt een pak vanillevla / en rookt dynamiet in een vloeitje van haat.’ Boskma moet het hebben van elkaar snel opvolgende beelden zonder interpunctie en meestal zonder zinsverband. Hij is naar eigen zeggen geen ‘polaroid poet’, maar een dichter die ‘razend celluloid’ aflevert.

Boskma bedelft zijn gedichten onder bijvoeglijke naamwoorden: ‘nymfomane sekretaresses’, ‘steriele snackotiek’, ‘gestoorde leprozen’, ‘afkalvende wonden’, ‘rokende oscillatoren’ en ‘androgyne gierenfokkers’.

De observaties die hij in binnen- en buitenland doet, zijn nogal voorspelbaar. De meeste van zijn gedichten zijn geschreven in de associatieve stijl van Vijftig, maar hij slaat soms ook een andere toon aan. Zo bevat Quest een jarentachtig versie van ‘De wandelaar’ van Nijhoff, in keurige zinnen met hoofdletters, waarin hij eenzelfde sensatie van vervreemding beschrijft.

Libido

Die variatie ontbreekt in Bodemzin, het debuut van Bart Brey. Bijna al zijn gedichten bestaan uit tien korte regels, verdeeld over strofen van een of twee regels, die schuin onder elkaar zijn geplaatst. Die typografie suggereert dat erover is nagedacht - maar meer valt er niet over te zeggen. Brey bezingt, zoals Boskma, vanillevla; geen pak, maar een bordje: ‘Eens zag ik Auschwitz flitsen / in de vellen van de vla.’ Ook hij is niet vies van de kringspier van het moderne leven: ‘Met klompen aan te waden / door explosieve stront.’ Ook hij heeft niet te klagen over zijn libido, en hij wendt haar zelfs aan voor het vaderland: ‘Al masturberend dicht ik / de gaten in de dijken.’ Een aantal van deze opmerkingen onder elkaar geplaatst, heet bij Brey een gedicht. Een pointe, of gedachtengang ontbreekt. ‘Ik tokkelde de wanhoop/tot een kakelsymfonie.’

Als Lucebert de vader is van de nieuwe Nederlandse, dan is Nijhoff de grootvader van de nieuwe Vlaamse poëzie. Onder de aan hem ontleende titel Twist met ons verscheen een bloemlezing met nieuw werk van vier jonge Vlaamse dichters: Charles Ducal (geb. 1952), Bernard Dewulf (geb. 1960), Dirk van Bastelaere (geb. 1960; zijn tweede bundel Pornschlegel en andere gedichten verschijnt binnenkort) en Erik Spinoy (geb. 1960, debuteerde in 1986 met De jagers in de sneeuw). De bloemlezing wordt ingeleid door Benno Barnard, die meent dat deze dichters zich alle vier beroepen op de traditie van Nijhoff: die van de tot poëzie betoverde spreektaal. Daarin verschillen ze van de Jonge Klauwhamers, maar er zijn ook overeenkomsten: in thema (zinloos-

Vervolg op pagina 14