Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 12]

Verboden erotiek tussen zwart en blank
Romandebuut van Zuidafrikaanse balling Lewis Nkosi

Paringsvlucht door Lewis Nkosi Vertaling Robert Dorsman Uitgever: Ambo/Novib, Derde Spreker Serie 165 p., f 25,-

Alle Lansu

Zwarte Zuidafrikaanse literatuur staat doorgaans stijf van de pijn en de ongearticuleerde woede. Het is in het licht van de actuele geschiedenis begrijpelijk, maar literair gezien een probleem. In hun poging woorden de kracht van kogels te geven blijven veel zwarte auteurs steken in eendimensionale protestliteratuur. Als literair criticus heeft de Zuidafrikaanse balling Lewis Nkosi (1936) er nooit een geheim van gemaakt uiterst sceptisch te staan tegenover schrijvers die zich in de hitte van de apartheidsstrijd op de barricaden hebben geposteerd. Zijn geschriften vormen een voortdurend pleidooi voor het hanteren van literaire middelen. Na vele jaren als stuurman aan de wal te hebben gestaan is Nkosi zelf maareens het diepe in gedoken. Vorig jaar verscheen zijn debuutroman Mating Birds, onlangs in vertaling uitgekomen onder de titel Paringsvlucht. Ook deze roman - gesitueerd in de tweede helft van de jaren vijftig - is een aanklacht tegen de apartheid. Maar vanaf de allereerste bladzijde is duidelijk dat hier iemand aan het woord is die - als balling - het voordeel heeft van de afstand en de gefilterde emoties en die zich, niet gehinderd door censuur, heeft kunnen laven aan de internationale literatuur.

Nkosi verbeeldt de apartheid door middel van de verboden erotiek tussen een zwarte man en een blanke vrouw. Een onthullende invalshoek. Als intiemste en met de meeste taboes omgeven levensterrein is de seksualiteit van oudsher een bruikbaar vergrootglas als het gaat om het blootleggen van de heersende sociale verhoudingen. Dat geldt zeker voor een puriteins land als Zuid-Afrika, waar bovendien het persoonlijke bij uitstek politiek is.

Paringsvlucht is het verhaal van een obsessie die tegelijkertijd wordt gevoed én afgestraft door het apartheidssysteem. Op het strand van Durban wordt een zwarte man op een dag getroffen door een blanke vrouw die een eindje verderop, achter het bordje ‘Badstrand - Alleen voor blanken’, ligt te zonnebaden. Rassenwetten maken het onmogelijk elkaar te leren kennen. Hun communicatie is beperkt tot ‘de primitieve taal van blikken en gebaren’. De combinatie van haar onbereikbaarheid en haar ronduit uitdagende gedrag doen zijn verlangen in de loop van hun dagelijkse ‘ontmoetingen’ uitgroeien tot een niet meer te beheersen passie. Op een kwaaie dag volgt hij haar naar haar bungalow en wordt door haar verleid. Ze worden door buren op heterdaad betrapt. In de rechtszaak die volgt heet de apotheose van hun ‘stilzwijgende samenzwering’ (onvermijdelijk) verkrachting. In het apartheidsklimaat is nauwelijks een explosievere katalysator van emoties denkbaar dan de seksuele omgang tussen de rassen. Niets brengt de raciale vooroordelen, angsten en agressie zó in het geweer als deze ‘Kafferjongen, die de vermetelheid had, de brutaliteit bezat om zich in haar bungalow te vergrijpen aan een “fatsoenlijke” vrouw en zijn verschrikkelijke, bovenmaatse zwarte “ding” in haar te steken - het toppunt!’ Sibiya, de vijfentwintigjarige hoofdpersoon, wordt veroordeeld tot de strop.

Zijn terugblik vanuit zijn dodencel bepaalt perspectief en vorm van Paringsvlucht. De roman komt wat moeizaam op gang, maar al gauw wordt de lezer meegesleept in een caleidoscopisch retrospectief waarin, stukje bij beetje, Sibiya's levensloop, de wording van zijn obsessie en de gang van zaken tijdens het proces uit de doeken worden gedaan. De ik-verteller is de klassieke buitenstaander die, vol verbijstering en begiftigd met vlijmscherpe blik en tong, zijn absurde lot beziet. Zijn vervreemde positie voorkomt dat hij vervalt in de voor de hand liggende rol van deerniswekkend slachtoffer. De motor achter zijn terugblik is de Zwitserse psychiater dr. Dufré(!), die door dagelijkse gesprekken de oorzaak van zijn ‘afwijking’ op het spoor probeert te komen. De freudiaanse invalshoek die de dokter hanteert en de naïviteit die deze bij zijn zwarte cliënt veronderstelt wekken Sibiya's spotlust: ‘Neem me niet kwalijk. Ik ben op school geweest. Ik weet wat die man wil. Ik heb veel gelezen dat me verwondert en amuseert. Zijn dit niet de mensen die geloven dat ontlasting voor een kind hetzelfde is als een banktegoed voor een volwassene?’ En hij vraag zich af wat ‘de enorme verschillen in sociale achtergrond en geschiedenis tussen ons kan overbruggen, zodat wij werkelijk kunnen praten?’ Hoe ironisch Sibiya de psychiater ook tegemoet treedt, diens klinische obsessie is voor de schrijver ondertussen een mooi middel om zijn verteller in enkele sfeervolle hoofdstukken over zijn jeugd en adolescentie te laten verhalen: zijn harmonische kinderjaren op het platteland; de ontwrichting van het traditionele leven, wanneer bulldozers zijn dorp van de aardbodem wegvagen, om plaats te maken voor blanke villawijken; zijn verhuizing naar de township van Durban, een broeierig getto vol drankzucht, prostitutie en geweld; zijn jaren aan de universiteit waar hij stuk loopt op het racistische klimaat. Duidelijk wordt hoe zijn verhouding tot de ‘magische’ blanke wereld, die in zijn kindertijd gekenmerkt wordt door een mengeling van angst en bewondering, in de loop der jaren uitgroeit tot rebellie tegen het keurslijf van de apartheid.

Lewis Nkosi
jan stegeman

Vrijage op afstand

Gaandeweg de roman laat Nkosi zijn verteller steeds dwingender en gedetailleerder terugkeren naar het verhaal van zijn ontmoetingen met de voruw. In enkele adembenemende scènes voert hij de spanning naar een hoogtepunt. Minutieus beschrijft hij hoe ze elkaar op een dag onverwacht (letterlijk) tegen het lijf lopen voor de deur van een tabakswinkel op de boulevard. Ze gedragen zich met de onhandige verlegenheid van heimelijk verliefden. Op het moment dat ze zich tegelijkertijd bukken om haar op de grond gevallen tasje op te rapen zijn ze dichter bij elkaar dan ooit. Ze blozen, ze glimlachen, ze kijken elkaar diep in de ogen, hij snuift haar geur op, voelt haar haar langs zijn gezicht strijken. Enkele dagen later (en een paar hoofdstukken verder) komt de erotische spanning tussen hen tot ontlading in een al even minutieus beschreven en zeer opwindende scène op het strand, waar zij hem verleidt tot een pantomimische vrijage-op-afstand, die uitmondt in een masturbatie à deux. Het is het hoogtepunt in de verbeelding van hun onmogelijke ‘verhouding’. Ironisch besluit de verteller: ‘Apartheid? Wij hadden de apartheid verslagen. Wij hadden een methode ontwikkeld om de liefde te bedrijven zonder zelfs maar contact te hebben.’ Ook in de beschrijving van de fatale ‘verkrachting’ toont Nkosi zich een meester in de erotische vertelkunst, al lijkt de opwinding hem hier een beetje naar het hoofd gestegen, blijkens de overvloed aan adjectieven en metaforen waarmee hij deze sc̀ene lardeert.

De beschrijving van het uiteindelijke proces vormt een van de hoogtepunten van de roman. Wat hier in het theater van het recht wordt opgevoerd is een macabere klucht. Haarscherp en vol bittere ironie registreert Sibiya de rituelen die aan zijn proces de schijn van rechtvaardigheid moet verlenen. Tegenover de vrouw, die zich in een prachtige melodramatische getuigenverklaring als een Judas gedraagt, koestert hij geen wrok. Zij kan, eenmaal voor de rechter, niets anders zijn dan ‘de onschuld zelf, haar gewijd lichaam verkracht, overweldigd door de brute kracht van een donker continent’.

Binnen de mythologie van de apartheid is het eenvoudigweg ondenkbaar dat een blanke vrouw met een zwarte naar bed zou willen. In de ogen van Sibiya is zij dan ook slechts ‘symbolisch verantwoordelijk’. Uiteindelijk staat hier de apartheid in de beklaagdenbank.

Zolang hij zich van een bitter-ironische toon bedient is Nkosi op zijn best. Helaas heeft hij niet altijd de verleiding kunnen weerstaan om zich over te geven aan overbodige uitleg en al te expliciet (politiek) commentaar. Als ik redacteur bij zijn uitgever was geweest had ik hier ingegrepen. Net zo goed als ik hem in dat geval had beteugeld in zijn neiging tot wijdlopigheid en het mes had gezet in de soms stroeflopende zinnen die zijn overigens heldere stijl ontsieren. Maar laat er geen twijfel over bestaan: het zijn onvolkomenheden die niet hebben kunnen verhinderen dat ik intens heb genoten van dit boek. Het heeft me meegesleept, me ontroerd, me doen lachen in vele toonaarden, me kwaad gemaakt - veel meer kan een lezer toch eigenlijk niet verlangen.

■