Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 11]

Fictie schiep de werkelijkheid
De 18de-eeuwse roman als inspirator van de strafinrichting

Imagining the Penitentiary Fiction and the Architecture of Mind in Eighteenth-Century England door John Bender Uitgever: The University of Chicago Press, 337 p., f 72,50

Benjo Maso

Marxistische literatuursociologen prijzen Balzac dikwijls om de briljante wijze waarop zijn werk de samenleving van zijn tijd zou weerspiegelen. Balzac was echter meer visionair dan realist. Zoals vaak is opgemerkt vertoont de wereld van de Comédie Humaine aanzienlijk meer overeenkomst met het Deuxième Empire dat pas na Balzacs dood een aanvang nam dan met de Julimonarchie waarin hij zijn romancyclus schreef. Oscar Wilde zag daar niets vreemds in. De negentiende eeuw, zoals wij deze kennen, was volgens hem ‘grotendeels een uitvinding van Balzac’; het leven imiteert de kunst nu eenmaal andersom: ‘Dingen zijn, omdat wij ze zien, en hoe we ze zien hangt af van de kunsten die ons beïnvloed hebben.’ Als Wilde tussen ‘hangt’ en ‘af’ het woordje ‘mede’ had gevoegd, zou er volgens mij niets op zijn uitspraak af te dingen zijn. Kunst en literatuur zijn veel meer dan afspiegelingen van de werkelijkheid. Zij zijn een deel van deze werkelijkheid, een belangrijk deel, en oefenen grote invloed op andere maatschappelijke verschijnselen uit.

Toch blijft de ‘afspiegelingstheorie’ aanhangers houden, omdat de invloed van kunst en literatuur zo diffuus is dat eigenlijk niemand er ooit in geslaagd is om de aard en omvang ervan met enige precisie vast te stellen. Elke serieuze poging in die richting moet dan ook met gejuich worden begroet. John Benders Imagining the Penitentiary is zo'n poging. Benders uitgangspunt is de stelling dat kunst en literatuur ‘cognitieve instrumenten zijn die op de vorming van maatschappelijke instellingen anticiperen en eraan bijdragen’. Om deze stelling te bewijzen is hij zo verstandig om zich tot een concreet geval te beperken: de invloed die kunst en literatuur op de hervorming van het achttiende-eeuwse gevangeniswezen in Engeland hebben uitgeoefend. Daarmee komt hij op het terrein van Michel Foucault, die aan de opkomst van de moderne gevangenis een van zijn briljantste studies heeft gewijd: Surveiller et punir. Deze studie heeft sinds het jaar van verschijnen. 1975, het denken over dit onderwerp beheerst en zal dat nog zeker lange tijd blijven doen. Ook in Imagining the Penitentiary is Foucaults schaduw bijna op elke bladzijde aanwezig en zoals Bender volmondig toegeeft zou hij zijn boek zonder diens voorbeeld nooit geschreven hebben. Dat betekent echter zeker niet dat hij een van Foucaults vele epigonen is. Het voornaamste onderwerp van Benders studie, de rol die kunst en literatuur bij het ontstaan van het ‘idee van de strafinrichting’ gespeeld hebben, is een aspect waaraan Foucault nauwelijks aandacht heeft besteed en Bender beoogt Surveiller et punir daarmee niet alleen aan te vullen maar ook te corrigeren.

Heropvoeding

Benders analyse begint met een beschrijving van de gevangenissen in het begin van de achttiende eeuw. Ze vervulden toen een geheel andere functie dan nu. Het waren geen strafinstellingen maar plaatsen waarin arrestanten in afwachting van hun proces werden opgesloten en waar schuldenaren - vaak met hun gezin - gegijzeld werden zolang ze niet aan hun verplichtingen konden voldoen. Afzonderlijke cellen waren er nauwelijks. In Newgate, de voornaamste Londense gevangenis, leefde iedereen, van verstokte misdadigers tot de kinderen van schuldenaars in dezelfde ruimte, wat een buitengewoon onderhoudend schouwspel moet zijn geweest: het bezichtigen van gevangenen was een geliefd tijdverdrijf van de hogere standen. In 1779 werd in het Engelse parlement echter een wet aangenomen die een ingrijpende hervorming van het gevangeniswezen aankondigde, de Penitentiary Act. Gevangenissen moesten instellingen worden waarin misdadigers straffen uitzaten en tegelijkertijd een proces van heropvoeding ondergingen. Gebouwen als Newgate waren daarvoor ongeschikt. Er dienden nieuwe gebouwen te komen met afzonderlijke cellen waarin de gevangenen door eenzame opsluiting en een streng regime zich zedelijk konden ontwikkelen om nuttige leden van de maatschappij te worden.

Plaat 8 uit William Hogarths serie ‘A Rake's Progress’, 1735. Wanneer de gevangenen door hun eenzame opsluiting gek zijn geworden, worden ze naar een gemeenschappelijke betraliede ruimte overgeplaatst. Dit schouwspel wordt door twee verfijnde dames geamuseerd gadegeslagen

Voordat moderne gevangenissen hun architecturale vorm kregen, bestonden zij slechts als idee. Dit heeft alleen post kunnen vatten door de ontwikkeling van een ideologie waar de nieuwe opvattingen over de functie die strafinrichtingen zouden moeten vervullen uit voortvloeiden. Volgens Bender is deze ontwikkeling in belangrijke mate bepaald door het werk van schilders als Hogarth, filosofen als Jeremy Bentham en Adam Smith en vooral door dat van schrijvers als Defoe en Fielding, de pioniers van de moderne realistische roman, een genre dat in de vijftig jaar die aan de aanvaarding van de Penitentiary Act voorafgingen vorm begon te krijgen.

De schrijvers van deze romans waren geen gevangenishervormers en hun werk bevat geen directe progaganda voor nieuwe vormen van strafinrichtingen. Maar impliciet leverden zij volgens Bender belangrijke bijdragen aan de ideologie die de nieuwe ideeën aanvaardbaar zouden maken. Zo toont Daniel Defoe in Robinson Crusoe hoe iemand door afzondering kan veranderen tot een moreel hoogstaand mens, althans volgens de standaarden van die dagen. De heldin van Moll Flanders belandt in Newgate, waar zij de zedelijke ontwikkeling ondergaat die gevangenishervormers van een verblijf in een strafinrichting nieuwe stijl verwachtten. Maar juist daardoor kon Defoe laten zien hoe weinig de omstandigheden in een traditionele gevangenis daarvoor geëigend waren.

Het was volgens Bender echter niet alleen de inhoud maar ook de vorm van de moderne realistische roman die het pad voorde Penitentiary Act effende. Bender wijst er terecht op dat het vertelmodel dat in dit genre gehanteerd wordt allerminst ‘natuurlijk’ of universeel is. Ook in de westerse samenleving is het pas in de achttiende eeuw ontstaan. Het kenmerkende van dit vertelmodel is een anonieme autoriteit die de handeling bepaalt en de romanfiguren een ontwikkeling laat doormaken die gebaseerd is op materiële omstandigheden en psychologische motieven. Dat was echter in principe hetzelfde model als dat waarop de nieuwe opvattingen over strafinrichtingen gebaseerd waren. In gevangenissen als Newgate waren misdadigers tijdelijk aan het maatschappelijk verkeer onttrokken, in afwachting van hun berechting, die slechts tot ballingschap, executie of vrijspraak kon leiden. In de gevangenissen nieuwe stijl beleefden zij een ontwikkeling, een verhaal, dat in het ideale geval tragisch begon en gelukkig eindigde, namelijk met een volledige zedelijke rehabilitatie. Dit ‘verhaal’ kon alleen volgens de vastgestelde lijnen verlopen wanneer de autoriteiten volledige controle over het leven van de gevangenen hadden. Eenzame opsluiting was daarvoor absoluut vereist. Niet om de gevangenen gelegenheid te geven over hun verleden na te denken - zoals Foucault meende - maar om oncontroleerbare sociale contacten te verhinderen. Om hun ‘verhaal’ tot een goed einde te brengen dienden de gevangenisautoriteiten met andere woorden hetzelfde gezag uit te oefenen over de misdadigers die aan hun zorg waren toevertrouwd als romanschrijvers over hun personages. En het was volgens Bender de opkomst van de moderne roman die het ‘geletterde publiek’ met deze vorm vertrouwd maakte.

John Bender

Speculatief

Deze analogie tussen het nieuwe vertelmodel en het strafregime dat de gevangenishervormers voorstonden, is uiterst ingenieus en gezien het feit dat beide elementen ongeveer in dezelfde tijd ontstonden heeft Bender waarschijnlijk gelijk met zijn stelling dat zij met elkaar in verband staan. De vraag is alleen of dit een causaal verband is; het is tenslotte ook heel goed mogelijk dat de verschijnselen die Bender beschrijft beide door een ‘derde’ factor veroorzaakt zijn. Om dit probleem op te lossen is het uiteraard niet genoeg om vast te stellen dat de ontwikkeling van de moderne roman aan de Penitentiary Act voorafging. Het is ook nodig om aan te tonen dat er een directe relatie tussen bestond, bijvoorbeeld door na te gaan hoe het nieuwe vertelmodel ontvangen werd en welke invloed het op het denken van het ‘geletterde publiek’ uitoefende. Merkwaardig genoeg doet Bender daar geen enkele poging toe - hij noemt het punt niet eens -, waardoor zijn betoog, hoe suggestief het ook mag zijn, puur speculatief blijft. De enige maal dat hij een direct verband tracht aan te tonen ligt in zijn bespreking van de carrière van Henry Fielding, die naast een succesvol auteur ook de oprichter van de Engelse politie was. Volgens Bender streefde Fielding in zijn romans namelijk naar eenzelfde soort controle als in zijn functie van magistraat. Deze redenering is echter het zwakste deel van het boek, met de meest gekunstelde interpretaties, zoals wanneer Bender de tegenstrijdigheden in de constructie van Fieldings Amelia toeschrijft aan de ‘onrijpheid’ van het ‘reformistische discours’.

Wanneer sociologen de invloed van kunst en literatuur op bepaalde maatschappelijke verschijnselen willen onderzoeken, slagen zij er zelden in om naast de inhoud van de werken die zij in aanmerking nemen ook de vorm en de manier waarop beide samenhangen bij hun analyses te betrekken. Bender is daar wel in geslaagd en alleen al daarom is zijn studie hoogst interessant. Het grote bezwaar van Imagining the Penitentiary is echter de manier waarop het geschreven is. Benders stijl is academisch proza op zijn slechtst. Zinnen worden zo volgepropt met informatie dat zij uit het Duits vertaald lijken te zijn. Waar het maar mogelijk is vervangt vakjargon gewone schrijftaal; te pas en te onpas worden allerlei autoriteiten aangeroepen, wat onder meer zestig bladzijden aan noten oplevert. Het is een publiek geheim dat beoefenaars van de wetenschap dergelijke procédés bij voorkeur toepassen om de onbeduidendheid of warrigheid van hun opvattingen te verhullen. Bender heeft dergelijke imponeertechnieken helemaal niet nodig. Zijn betoog is helder en erudiet en zou in een andere vorm een relatief groot publiek kunnen aanspreken. Nu valt het slechts te genieten voor de betrekkelijk kleine groep die dit soort proza dagelijks onder ogen krijgt. Jammer.

■