Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 7]

Beroep: Kremlin-kijker
De inzichten van buitenlandse correspondenten in Moskou

Het Kremlin
abc

Shadows and whispers Power Politics Inside the Kremlin from Brezhnev to Gorbachev door Dusko Doder Uitgever: Random House, 339 p. Importeur Van Ditmar, f 57,25
The waking giant Gorbachev's Russia door Martin Walker Uitgever: Pantheon Books, 298 p. Importeur Van Ditmar, f 46,85
The sixth continent Russia And The Making Of Mikhail Gorbachov door Mark Frankland Uitgever: Hamish Hamilton, 292 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 53,10
Michail Gorbatsjov door Zjores Medvedev Vertaling: Thomas Winter Uitgever: De Haan, 308 p., f 39,90

Hans Oversloot

John Reed was een van de eerste correspondenten die van hun belevenissen in Sovjet-Rusland in boekvorm verslag deden. Tientallen, misschien wel honderden correspondenten zijn hem daarin inmiddels gevolgd. John Reed deed aan participerende observatie, hij sympathiseerde met ‘de revolutie’. Hij ligt begraven bij de Kremlin-muur; een grote eer. De meeste westerse journalisten na hem houden wat meer afstand, in ieder geval de correspondenten van de grote burgerlijke kranten die er vanaf het begin van de jaren zestig hun mensen vooreen tijdelijk verblijf heensturen. Voordien kreeg de kapitalistische pers in Moskou nauwelijks voet aan de grond.

De buitenlandse correspondenten wonen er, samen met diplomaten en de vertegenwoordigers van buitenlandse handelsorganisaties en banken, in gereserveerde flats: kleine enclaves (hek er omheen, politie voor de deur) met in totaal zo'n 10.000 bewoners in een stad van 10 miljoen. Naar Moskou worden de beste journalisten gestuurd: het aantal plaatsen is beperkt, zo'n correspondentenschap is niet goedkoop, en de nieuwsgaring stelt nogal wat bijzondere eisen. Een aantal van hen komt na drie, vier jaar Moskou terug en schrijft er een boek over. Dat heeft een aantal mooie boeken opgeleverd, sommige journalistiek van aard, andere met een meer wetenschappelijk karakter, bestsellers soms: Hedrick Smit, The Russians (1976), Robert Kaiser, Russia: The Power and the People (ook 1976), en, nog niet zo lang geleden, een prachtig boek van David K. Shipler, Broken Idols, Solemn Dreams (1983). Het is bijna een apart genre geworden met meestal een mengsel van ‘Kremlin-kijkerij’ en een beschrijving van het alledaagse leven. Het werd langzamerhand een kunst om je voorgangers niet te herhalen. Michael Binyons Life in Russia (1983) was niet slecht, maar niet interessant meer als je bijvoorbeeld Kaiser of Smith al kende.

Recentelijk verschenen er bijna tegelijkertijd weer drie boeken in dit genre: Shadows and Whispers van Dusko Doder, die van 1981 tot 1985 correspondent was van de Washington Post, The Sixth Continent van Mark Frankland, correspondent van The Observer van 1982 tot 1985 (toen hij met een groep Engelse diplomaten het land werd uitgezet), en The Waking Giant van Martin Walker. Martin Walker is sinds 1984 correspondent van de Guardian. Hij woont in Moskou in dezelfde flat als waar ik tijdelijk verblijf hield, een paar verdiepingen lager; ik heb hem overigens nooit ontmoet. Shadows and Whispers bestrijkt de periode 1981-1985, The Sixth Continent de periode van 1982 tot midden 1986, Walker concentreert zich op de periode-Gorbatsjov. Een postscriptum brengt The Waking Giant tot aan september 1986.

Geruchten-tamtam

Shadows and Whispers gaat vooral over de ‘high politics’ in de Sovjetunie (en ‘high politics’ in de Sovjetunie betekent ook kwesties als ‘is de secretaris-generaal alleen maar zwaar verkouden of is hij misschien wel dood’), maar Shadows and Whispers gaat ook - en soms vooral - over Doder en over zijn werk daar als journalist: hoe ik via wie hoe wat te weten kwam en hoe ik van dat bericht ondanks de tegenwerking van X door eigen scherpzinnigheid via mijn tussenpersoon Y bij de functionaris Z (die uiteraard niet geciteerd wilde worden) bevestiging verkreeg. Doder heeft voor zijn boek warme aanbevelingen weten te verzamelen van onder anderen David K. Shipler en Hedrick Smith; ik ben minder van zijn schaduwen en gefluister gecharmeerd: te veel van horen zeggen en te weinig analyse. Doder maakt heel veel werk van het feit dat Gorbatsjov jonger is dan zijn voorgangers, maar waarom dat zo'n verschil zou maken wordt niet duidelijk, te meer omdat hij het hervormingsbeleid in de Sovjetunie onder de oude Andropov laat beginnen.

De periode 1982-1985 was een periode van sterfgevallen van mannen aan de top: Semjon Tsvigoen, Michail Soeslov, Arvid Pelsje, Brezjnev, Andropov, maarschalk Oestinov, Konstantin Tsjernenko. Het nieuws uit de Sovjetunie had lange tijd het karakter van een medisch bulletin, door de corrrespondenten samengesteld uit schaarse mededelingen van het Kremling (zelden betrouwbaar), uit berichten van tussenpersonen, en uit zelf (op de tv) gezien en gehoord hebben hoe goed/slecht Brezjnev/Tsjernenko/Andropov oogde en hoe (on)verstaanbaar hij was. Als de president van de USA een operatie heeft ondergaan, laat hij het litteken zelf zien (Johnson) en als hij op zijn neus een vlekje heeft dat er niet hoort, wordt daarover in de Amerikaanse media bericht met de uitvoerigheid van een kleine medische encyclopedie; in de Sovjetunie is zulks niet de gewoonte.

In Moskou gaat een goed deel van het interessante nieuws (nog steeds) via de geruchtentamtam, vaak met een ongelooflijke snelheid, maar het waarheidsgehalte van die geruchten is dikwijls moeilijk te achterhalen, en nog moeilijker te achterhalen is wie er met welk oogmerk een roffel op de trom heeft gegeven. De berichtgeving van de dood van Tsvigoen (thriller-auteur, eerste vice-voorzitter van de KGB onder Andropov, zwager van Leonid Brezjnev) is een mooi voorbeeld van de vermening van officiële mededeling en gerucht en de al of niet slordige journalistieke weergave daarvan door Doder en Frankland en/of Walker. Volgens Dusko Doder zou het Sovjet-persbureau Tass op 20 januari 1982 bekend hebben gemaakt dat Tsvigoen ‘na een lange maar niet nader omschreven ziekte in Moskou was overleden’; ‘Een paar dagen later ging het gerucht dat Tsvigoen zelfmoord had gepleegd,’ aldus Doder. Verdere navraag leverde hem ook geen zekerheid op. Franklands versie: ‘Tsvigoen (...) stierf in januari 1982, (sommigen zeiden dat het zelfmoord was).’ En dan de versie van Walker: ‘(...) in januari 1982 werd generaal Tsvigoen dood aangetroffen. De officiële versie was zelfmoord in zijn kantoor; maar het gerucht ging dat hij was vermoord in een beveiligde flat van de KGB.’ Rara, wat is nu officieel en wat gerucht. Tsvigoen zou betrokken zijn geweest bij een poging tot de cover-up van een corruptiezaak waarin een van de hoofdrollen werd gespeeld door Boris de Zigeuner, verbonden aan het Moskouse Staatscircus, en - wat het voorval extra interessant maakte - de amant van Galina Brezjnev, dochter van de toenmalige secretaris-generaal. KGB-chef Andropov zou het dossier over deze affaire hebben doorgespeeld aan Soeslov, waarop een conflict zou zijn ontstaan tussen Soeslov en Tsvigoen. Tsvigoen sterft; Soeslov overlijdt een paar dagen later. Dit hele verhaal is dan zelf weer een mooi thema voor een thriller; maar die hoeft niet meer geschreven te worden, dat is al gedaan.

Fabriek genaamd Lenin

Doder en Frankland schrijven over dezelfde periode, dikwijls over dezelfde thema's, en vaak met vermelding van dezelfde kleinigheden: Gromyko die bij de begrafenis van Andropov tegen Tsjernenko zegt dat hij zijn hoed op moet houden, het gerucht over de gouden samovar die in Brezjnevs nalatenschap zou zijn gevonden; beiden geven een vertaling van een gedicht van Juri Andropov (Doder voegt de verzen in facsimile bij). The Sixth Continent is overigens veel rijker en méér dan een poging om over de muren van het Kremlin te kijken. Frankland schrijft ook, zeer informatief, over de Sovjetunie buiten de muren van het Kremlin, over het zwarte circuit, de ‘wilde brigades’ in de bouw en in de landbouw, over het mechanisme van de corruptie. Hij schrijft over veel, en zit er (daarom) ook wel eens net naast. Hij

Vervolg op pagina 8

[p. 8]

vertelt dat de Sovjetunie sinds de grondwet van 1977 niet langer een dictatuur van het proletariaat is (heet), maar ‘een socialistische staat van het hele volk’. Dat is waar, maar dat was al het geval sinds het statuut van de Communistische Partij van de Sovjetunie van 1961; en kennelijk prevaleert in deze het statuut, want na 1961 wordt de Sovjetunie niet langer omschreven als ‘een dictatuur van het proletariaat’. En een enkele keer maakt hij een grappige vergissing (of een ‘vergissing’ als grapje): ‘Stalin werd gereden,’ schrijft hij, ‘in een ZIL van Sovjet-makelijk van een fabriek die naar hem was genoemd.’ Zil staat voor Zavod imeni Lenina, letterlijk: Fabriek genaamd Lenin, maar er bestond toen inderdaad een auto van het type ZIS (Fabriek genaamd Stalin); en trouwens ook een ZIM (Fabriek genaamd Molotov). Het is alsof je zegt dat iemand een chefarine van de aspirinefabriek neemt. Over de ‘rise to power’ van Michail Sergejevitsj Gorbatsjov heeft Frankland overigens ook weinig meer te melden dan Dusko Doder, en dat verhaal is dan weer vrijwel identiek aan de overigens veel uitvoeriger schets van de ‘rise to power’ en van het proces van ‘kingmaking’ die te vinden is in Michail Gorbatsjov: Een politieke biografie van Zjores Medvedev. Die geschiedenis komt er in het kort op neer, dat Gorbatsjov het fortuin had om eerste secretaris te zijn van een kraj (bestuursgebied) waar veel sanatoria en ontspanningsoorden zijn gelegen van (onder andere) de hoogste partijleiding en dat Gorbatsjov in zijn functie als eerste secretaris van dat gebied deze hoge gasten uit Moskou persoonlijk verwelkomde, zoals het protocol eist. Daarmee waren de directe contacten met de top in elk geval gelegd. Dank zij de steun, op cruciale momenten, van Fjodor Koelakov, Soeslov, Andropov, Oestinov en Gromyko werd hij eerst, in 1978, naar Moskou gehaald (waar hij aanvankelijk, gedurende een reeks van slechte oogstjaren, verantwoordelijk was voor de landbouw), won hij vervolgens binnen het politbureau aan standing en invloed, om kort na de dood van Tsjernenko op voordracht van Gromyko door een onvoltallig politbureau tot secretaris-generaal te worden verkozen. Die verkiezing door het onvoltallige politbureau krijgt in dit scenario het karakter van een halve coup, ook omdat juist Sjtsjerbitski, partijchef van de Oekraïne, en Dinmoechammed Koenajev, partijchef van Kazachstan (inmiddels vervangen), van wie wordt aangenomen dat zij Gorbatsjovs kandidatuur niet zouden hebben gesteund, tot de afwezigen behoorden. Ik denk dat Walker gelijk heeft en dat de verkiezing van Gorbatsjov in feite al voordien, mogelijk zelfs al mét de verkiezing van Tsjernenko, was geregeld, en dat Gorbatsjovs verkiezing plaatsvond met de instemming van een (niet overweldigende) meerderheid van het Centrale Comité.

The Walking Giant en The Sixth Continent doen het zonder de hartelijke aanbevelingen van hun collega's, maar ik vind ze (elk) ongeveer 3x beter dan Shadows and Whispers. Voor wie vooral is geïnteresseerd in de politieke carrière van Gorbatsjov is Michail Gorbatsjov van Zjores Medvedev voorlopig het beste boek. Waarom heeft de Nederlandse uitgever de Engelse ondertitel, ‘A political biography’ weggelaten? Want dat is het: een politieke biografie, althans dat is het bij benadering. Het is niet een ‘echte’ politiek biografie, want over de precieze politieke lotgevallen van Gorbatsjov voordat hij in 1978 naar Moskou werd gehaald weten we heel weinig, en over zijn lotgevallen sindsdien lang niet alles.

■

Hans Oversloot is verbonden aan de Vakgroep Politieke Wetenschappen van de Rijksuniversiteit Leiden.