Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 7]

De papieren harem van Naim Atttalah
Duizend pagina's uitgetikte bandjes maken geen boek

Women door Naim Attallah Uitgever: Quartet Books, 1155 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f 61,50

Liesbeth Koenen

‘Die man heeft gewoon een harem,’ sprak een man met wie ik het optreden van uitgever Naim Attallah bij Adriaan van Dis bekeek. Boven het interview dat Germaine Greer met hem maakt voor de Observer staat ook al ‘De Sultan van Soho en zijn harem’. Hoe zit het? Hangt er een vies luchtje om Attallahs interviewboek Women heen? Zelf moest ik nog het meest denken aan een circuseigenaar die zijn speciale attracties staat aan te prijzen toen ik hem zo bezig zag bij Van Dis. Het artikel van Greer laat zien dat Attallahs zelfgenoegzaamheid in ieder geval deels misplaatst is. Hij heeft weliswaar met 289 vrouwen gesprekken gevoerd, maar het bandjes uitschrijven, het schrappen en redigeren - het eigenlijke werk dus - heeft hij aan anderen overgelaten. Toen ik dat las begreep ik ineens ook dat hij best nog een tijdje door had willen gaan. Zo kan ik het ook, bedoel ik maar.

Gelukkig is hij toch maar niet pas bij de vijfhonderdste gestopt. Want ook nu is het al moeilijk je niet te laten verpletteren onder deze kilo vrouwen. Wie 1115 pagina's uit wil geven, mag wel zorgen dat die verschrikkelijk interessant zijn. Maar dit boek is eigenlijk heel saai en daar wordt het nog veel zwaarder dan die ene kilo van. Hoe kan dat?

Wel, dat is eenvoudig te verklaren. Attallah heeft met nogal uiteenlopende types gepraat, en die heben dus nogal uiteenlopende meningen en ideeën. Helaas kent u die allemaal al. Neem bijvoorbeeld het tweede gespreksonderwerp: de voor- en nadelen van het vrouwzijn. Hiervoor is verreweg de meeste ruimte ingeruimd, 274 bladzijden, een boek op zichzelf bijna. Daarin valt te lezen dat sommigen het een groot nadeel vinden om een vrouw te zijn, anderen er uitsluitend voordelen aan kunnen ontdekken, en dat het merendeel daar tussenin zit. Het meest verbazingwekkende aan dit boek is misschien wel dat er zo weinig verbazingwekkends in staat. Blijkbaar is er de laatste jaren al zoveel aandacht geschonken aan wat vrouwen al of niet voelen, verlangen, vragen, vinden, voorhebben of vermogen, dat we het allemaal al eens eerder gehoord hebben.

Naim Attallah met twee medewerksters, Betty Kitching en Samantha Baring

Attallah had ons het gevoel overspoeld te worden met clichés grotendeels kunnen besparen als hij een andere opzet voor zijn boek zou hebben gekozen. Op het eerste gezicht is het een Shere Hite-rapport. De gesprekken zijn in stukjes geknipt en vervolgens zijn die stukjes naar onderwerp gerangschikt, achtereenvolgens: ‘De vroege invloeden’, de net al genoemde ‘voor- en nadelen’, ‘Feminisme’, ‘Seksualiteit’, ‘Moederschap’, ‘Creativiteit’, ‘Relaties’ en ‘Verschillen’. In alfabetische volgorde zeggen telkens 289 vrouwen iets dat onder deze behoorlijk brede kopjes kan vallen.

Maar hier zit het grote verschil met Shere Hite: Attallahs boek is geen anonieme enquête. Sterker nog: bijzonder veel vrouwen die erin voorkomen zijn een beetje beroemd (journalistes, omroepmedewerksters, filmmaaksters, presentatrices, fotografes, modellen enzovoort), en een behoorlijk aantal is zelfs wereldberoemd (Isabelle Huppert, Charlotte Rampling, Jerry Hall, Margaret Drabble, Mary Quant, Gloria Steinem, Kate Millett en ook de nieuwe ster Tama Janowitz, om maar eens een greep te doen). Maar de namen van de eerste groep kennen wij in Nederland meestal niet. Dat maakt het boek bijzonder onevenwichtig bij het lezen.

Want ik weet niet hoe dat u vergaat, maar mij maakt het nogal wat uit of ik degene die geïnterviewd wordt wel of niet ken. Als ik Charlotte Rampling net verliefd heb zien zijn op een aap in ‘Max, mon amour’, dan ben ik vanzelf nieuwsgierig naar wat ze zoal over mannen, vrouwen, vrijen, kinderen, kortom over het leven in breder verband, te vertellen heeft. Klopt mijn beeld? Is ze wel net zo leuk als die schitterende glimlach en die alwetende ogen beloven bijvoorbeeld? Als ik per se wil kan ik er nu achter komen dat ze ooit met twee mannen tegelijk een verhouding had, na drie abortussen besloot de vierde zwangerschap te laten doorgaan, daarbij trouwde met een man van wie ze wist dat ze er niet mee moest trouwen, dat dat eigenlijk kwam omdat ze een zusje had dat tragisch omgekomen is, dat ze... enfin, mijn sensatiezucht kan echt helemaal bevredigd worden, maar jeetje mina, ik krijg het niet cadeau. Voortdurend het alfabet prevelend moet ik iedere keer van voor naar achteren door die zware pil heen.

Vrouwensoep

Hoe Alexandra Shulman daarentegen in het leven staat interesseert me in eerste instantie een stuk minder. Ik zou er natuurlijk wel in geïnteresseerd kunnen raken als ik haar leerde kennen en een interview is vaak een prettige manier om met iemand kennis te maken. Maar dat lukt dus niet bij het lezen van Women; Shulman en al die anderen komen op elfhonderd pagina's maar zeven keer boven water en zo is het uitgesloten dat ze voor je gaan leven. De enkeling die je wel al kende zorgt er gelukkig voor dat de hoofdstukken niet helemaal een grote brij, een soort vrouwensoep, worden.

Achterin staan korte biografietjes van alle geïnterviewden. Twee dingen vallen daarin sterk op. Allereerst: de dames hebben stuk voor stuk een carrière. De titel van het boek had dus misschien beter ‘Careerwomen’ kunnen zijn, want een doorsnede van het fenomeen ‘vrouw’ krijgen we niet, alleen al door dit gegeven. Ten tweede is het opmerkelijk dat bij veel namen het geboortejaar ontbreekt. Heeft Attallah daar niet naar gevraagd? (‘Dat doe je niet bij een dame.’) Of kreeg hij misschien geen antwoord?

Ik had het heel plezierig gevonden wanneer in de zeven hoofdstukken met antwoorden achter de namen consequent een leeftijd tussen haakjes had gestaan. Dan had ik kunnen zien of verschillende generaties verschillend denken. Nu heb ik in ieder geval wel begrepen dat ‘ouder worden’ voor veel vrouwen een groot probleem is. Ik heb het niet geturfd, maar strijk en zet wordt als ‘nadeel van het vrouwzijn’ genoemd: een man die ouder wordt, wordt alleen maar aantrekkelijker, een vrouw verliest boven een bepaalde leeftijd ieder sex-appeal. ‘Ik hoop maar,’ zeggen sommigen, ‘dat ik tegen die tijd iets anders heb dat opvalt.’ Ze kunnen zich niet voorstellen hoe het zal zijn als straks niet meer iedere man graag met ze naar bed wil, want wat moetje dan nog? Die angst giert je van de pagina's tegemoet. Tegelijkertijd blijkt in de praktijk een combinatie van ‘seksueel aantrekkelijk gevonden worden’ met ‘serieus genomen worden’ maar moeilijk te vinden.

Ondanks de opzet staan er natuurlijk legio tot nadenken stemmende gedachten en aanknopingspunten in dit boek. Ik geef u een kleine selectie: ‘Wat zal er gebeuren als de generatie feministes die nu rond de veertig is straks bejaard wordt?’ ‘Seks is oorlog.’ ‘Seks wordt verschrikkelijk overschat.’ ‘Ik geil op onderarmen.’ ‘Prinses Diana heeft doordat ze zo uitzonderlijk vrouwelijk is het denken van de wereld enorm veranderd.’ ‘Wie geen moeder is, is geen vrouw.’ ‘Mijn kinderen hebben me vreselijk in de weg gezeten.’ ‘Abortus moet het makkelijkste ter wereld worden.’ ‘Abortus is moord. Punt uit.’

Grappig is het te zien dat er na ‘vrouwen vinden’, ‘vrouwen zijn’ of ‘vrouwen voelen zich’ zulke uiteenlopende uitspraken kunnen volgen. Je krijgt sterk de indruk dat met ‘vrouwen’ eigenlijk ‘ik’, of heel misschien ‘ik en mijn hartsvriendin’ bedoeld worden. We moeten na het lezen van Women dus concluderen dat de vrouw niet bestaat, maar ja, dat had zelfs Maarten 't Hart al begrepen.

■