Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

Tussen de vrouw en de wereld heeft altijd een raam gezeten
‘Esthetiek voel ik soms als een vijand’, gesprek met Dacia Maraini

De Italiaanse Dacia Maraini (1937) is een veelzijdig schrijfster. Ze heeft acht romans op haar naam staan en ontelbare toneelstukken. Daarnaast schreef ze ook televisie- en filmscenario's, waaronder het bekende Fiori della milla e una notte, samen met Pasolini, gedichten en literatuurkritieken. Haar toneelstukken worden over de hele wereld gespeeld en ten minste twee verfilmingen van haar boeken waren een groot succes: Storia di Piera van Marco Ferreri en Herinneringen van een dievegge met en van Monica Vitti. Naar aanleiding van het opnieuw uitbrengen van dit boek in het Nederlands (Contact, f 24,50) was ze even in Nederland, waar ze zich in De Balie met Geerten Meijsing onderhield over de geneugten van Italië. Een gesprek over discipline, vrouwen en het verleden.

Rudi Wester

‘Hij hakte zijn pink er af en gooide die naar de bewakers. Het was een uitdaging, gericht tegen hun minachting.’ Tot grote verbazing van de toehoorders in De Balie gaat Dacia Maraini na een keurige uiteenzetting van wat zij vindt dat er aan gedachtengoed en produkten (‘niet de maffia, dat is een gesel’) uit Italië naar andere landen geëxporteerd zou moeten worden opeens over op een persoonlijk verhaal. Ze vertelt over haar vader die als antropoloog naar Japan gegaan was om daar de gewoonten van de Ainoes te bestuderen en hoe het gezin, de ouders en twee dochters van zes en twee jaar, volkomen verrast werd door de oorlog. Ze weigerden de fascistische beginselen van de Japanse regering te ondertekenen en kwamen zo, met veertien andere Italianen, in 1943 in een concentratiekamp bij Kyoto terecht. Later licht ze met zachte stem toe: ‘Het was verschrikkelijk, we stierven echt van de honger. Elke dag zetten de bewakers ons op een rij en zeiden legen ons: jullie zijn verraders, we zullen jullie doden en de keel afsnijden. Mijn vader pleitte voor ons, wij waren zo klein en wisten toch niets van fascisme af dus waarom zouden ze ons niet wat te eten geven? Maar ze vonden dat wij het niet verdienden. Toen stelde hij die daad. Hij kende de Japanse mentaliteit want die had hij bestudeerd en hij wist dat je door een vinger af te hakken demonstreert dat je geen lafaard bent. Wij vonden het waanzin. Maar daarna kregen we wel een schaap dat melk gaf. Nou ja, het liep ook al tegen het eind van de oorlog.’

Het verklaart inderdaad, zegt Maraini, de onverbeterlijke honger waarmee ze Teresa Numa, de hoofdpersoon in Herinneringen van een dievegge, het hele boek door opgescheept heeft. Honger, altijd maar honger. En het andere gevoel dat ze aan die periode overgehouden heeft, is angst. ‘Ik was ervan overtuigd dat ik doodging want elke dag waren er wel bombardementen en aardbevingen. Tenminste, in mijn herinnering. Elke dag dat je leefde was een gewonnen dag. Nog steeds droom ik erover. Soms word ik wakkeren dan denk ik dat er een aardbeving is geweest want ik voel het bed nog schudden.’ Ze is nog een keer teruggegaan en heeft geprobeerd om de plek te vinden waar het kamp was. Maar ze vond niets, en niemand wist er iets van. ‘Toen ik de mensen vroeg wat ermee gebeurd was, wisten ze het niet. Het was weggevaagd. Alsof het er niet geweest was.’ Ze noemt deze ervaringen tussen haar zesde en achtste levensjaar de meest ingrijpende in haar leven.

Dacia Maraini
bert nienhuis

Na de oorlog ging het gezin Maraini terug naar Italië, naar Sicilië, waar haar moeder vandaan kwam. Maar ook dat veroorzaakte een enorme cultuurschok. Haar ouders, maar vooral haar moeder, die schilderes was, hadden haar onconventioneel, onafhankelijk en nietkatholiek opgevoed en de botsing met de traditionele Siciliaanse moraal kwam dan ook hard aan. Ze werd stom, kon een tijdlang helemaal niet meer praten. Dat was de reden, zegt ze, waarom ze ging schrijven want zo kon ze toch communiceren zonder dat ze aangevallen werd. Want ze was gewend om te zeggen wat ze wilde, om alleen op stap te gaan, om zich vrij en gelijk aan mannen te voelen. En dat viel weg in het streng-katholieke milieu waar ze terechtkwam. Op deze botsing van twee werelden is haar debuut De vakantie (1962) gebaseerd, maar ook een roman als De jaren van onbehagen, die door de vrijmoedigheid van de jeugdige heldin een sensatie in het op seksueel gebied hypocriete Italië veroorzaakte en waarvoor ze de internationale Prix Formentor kreeg.

Sociaal bewogen

Boze tongen beweerden dat dat vooral te danken was aan het voorwoord dat Alberto Moravia erbij schreef, maar de criticus L.Th. Lehmann oordeelde destijds in Vrij Nederland bij het uitkomen van de vertaling in 1963: ‘Deze roman bevalt mij door het absolute gemis aan drukte, de kalmte en bijna-onpartijdigheid waarmee dit alles in de ik-vorm verteld wordt.’ Het zal haar stijl blijven. Want hoe sociaal bewogen ook altijd haar onderwerpen zijn - de vrouwengevangenissen in Herinneringen van een dievegge (1972), de onderdrukking van de vrouw in Dagboek van een vrouw (1975), de gebeurtenissen van 1968 in De trein naar Helsinki (1984) of een soort Italiaanse affaire-Dreyfus over de moord op een meisje welke nooit opgehelderd werd in het recent vertaalde Isolina (1985) -, haar manier van schrijven is afstandelijk koel en maakt een bedrieglijk eenvoudige indruk.

Maraini: ‘Ik schrijf zonder moreel commentaar omdat ik me met mijn hoofdpersonen identificeer. Ik probeer te voelen zoals zij zich voelen en daarom schrijf ik meestal in de eerste persoon. Stijl is het belangrijkste in een roman. Taal. Ik vecht ermee en probeer het te maken zoals het op dat moment moet zijn, want elk personage heeft zijn eigen taal. De roman is een wereld op zichzelf, met zijn eigen regels, ritme en muzikaliteit. Het is geen kopie van de werkelijkheid. En om die wereld te construeren moetje hard werken. Want je houdt van een roman omdat hij je in zijn wereld trekt, en daar wil je blijven. Wat ik dus wil maken is een wereld waarin je je goed voelt en waarvan je houdt. Je wilt de personages ervan kennen en weten hoe het verder met ze gaat. Zo'n boek communiceert voor mij met het publiek. Je vergeet de auteur want die doet er niet toe. Volledig opgaan in het verhaal, dat is voor mij de perfecte roman.’

Vier à vijf jaar werkt ze eraan en ze herschrijft een roman gemiddeld vier keer. Bij al haar andere activiteiten - ze leidt ook al twintig jaar een toneelgroep in Rome - moet dat dag en nacht werken zijn, veronderstel ik. Dat valt mee, antwoordt Maraini, het belangrijkste is de discipline. ‘Discipline, continuïteit. Niet zozeer in uren - want op een gegeven moment ben je zo moe dat je niet meer kunt, langdurige concentratie is uitputtend - als wel in regelmaat. Ik schrijf elke dag van 's morgens acht uur tot twee uur 's middags. Elke dag, altijd. En daarna schrijf ik soms ook nog, of ik overleg met acteurs of geef colleges over schrijven in Milaan en Rome. Zelfs tijdens mijn vakantie werk ik. En dan kun je veel doen, hoor.’ Ze woont nu alleen, en dat verschaft ook veel tijd. Haar vroegere metgezel Alberto Moravia, met wie ze zeventien jaar samenleefde, viel vooral over het feit dat ze te weinig tijd en aandacht voor hem beschikbaar had. In dat opzicht ging het beter met Pasolini, met wie ze samen een huis aan zee had en verschillende reizen van enkele maanden naar Afrika maakte. Maraini spreekt met grote liefde over hem, zijn dood was een grote schok voor haar. ‘Het was een fantastische man, heel erg aardig. Mensen dachten altijd dat hij agressief was, maar dat was helemaal niet waar, dat was het imago dat de buitenwereld van hem had. Hij was ook een ideale reisgenoot want hij klaagde nooit over welk ongemak dan ook. En hij zweeg. Dat is ideaal. Als je goede vrienden bent, hoef je niet zo veel te zeggen. We konden uren in elkaars nabijheid zijn zonder te praten.’ Pasolini had twee obsessies volgens haar. ‘De eerste was seks. Totaal. Maar hij was niet geobsedeerd op een neurotische manier want je kon erover praten en het was niet agressief. Het had te maken

Vervolg op pagina 6

[p. 6]

met zijn dromen, met zijn verleden, met zijn moeder. Want de andere obsessie was zijn moeder. Als we in Afrika waren, was het zijn gewoonte elke dag, ongeacht waar we waren, naar zijn moeder te bellen. Daar had hij alles voor over. Al zat hij midden in de woestijn, hij moest zijn moeder spreken. En als hij dan met haar telefoneerde, was het alsof hij met een geliefde sprak. With a lover. De klank in zijn stem, de dingen die hij zei. Hij kwam er ook openlijk voor uit dat hij verliefd was op zijn moeder.’

Maraini voelt zich niet beïnvloed door haar twee illustere companen, ze ziet het meer als een uitvloeisel van de omstandigheid dat mensen met dezelfde ideeën, dezelfde liefdes en smaak vaak vrienden worden. Ook de voorkeur voor de marginalen van de samenleving en het erkennen van de verleidingskracht van het slechte deelden ze al veel langer. ‘Personen die de Italiaanse traditie volgen om via de ogen te leven en de schoonheid boven alles te zetten, zijn mijn vrienden niet. Soms voel ik esthetiek als een vijand wegens de neiging het beeld te prefereren boven het woord. De woorden van alledag, de woorden van nieuwsgierigheid en gevoelens behoren, historisch gezien, tot de wereld van de losers. Terwijl de abstracte taal, de teken-taal, van de technologie, van de wet, van instituties en van autoriteit behoort tot die van de winners.’ Ze heeft als theorie dat de erotiek van vrouwen, in haar optiek losers, gevoed wordt door woorden en die van mannen door beelden en haalt als voorbeeld het huidige avant-gardetoneel aan in Rome dat door mannen gemaakt wordt en voornamelijk bestaat uit een esthetische enscenering van mooie beelden. En niet te vergeten de pornofilms en - boekjes die vooral door mannen bekeken worden, zegt Maraini. Vrouwen lezen, het is niet voor niets dat 70% van de romanlezers vrouw is, want in elke roman zit wel romantiek of erotiek.

Italiaanse mannen

Zelf doet ze er ook aardig aan mee, zozeer zelfs dat een Nederlandse criticus over haar Dagboek van een vrouw geïrriteerd schreef dat ‘alle personen maar door één ding beheerst worden: door een niet te stillen honger naar sex in alle mogelijke en onmogelijke vormen’. Het verwijt komt haar niet vreemd voor, het is al zo oud als de wereld want vrouwen mogen immers niet ondubbelzinnig over seks schrijven. ‘Voor mij,’ reageert ze uitdagend en beslist, ‘is erotiek een van de motoren in het leven. Natuurlijk zit het in ieder mens, maar soms is het diep verborgen. Zonde. Het is een drijfkracht, iets wat je doet leven en dingen doet ondernemen. Eros heeft niet alleen te maken met seksualiteit maar het is veel algemener: het is energie. Liefde is anders, en ook mooi want in liefde worden mannen soms fantastisch. Als ze van iemand houden, kunnen ze zelfs van privileges afzien. Maar ja, liefde duurt nooit zo lang.’ Ze kan smakelijk vertellen over de Italiaanse mannen die, volgens haar, op een paar uitzonderingen na nog steeds heel traditioneel zijn. ‘Ze moeten het met alle vrouwen proberen, dat is gewoonte. Zelfs als hij verliefd is op een prachtig iemand probeert hij het toch nog met elke vrouw aan te leggen die hij ontmoet. Ik zeg soms bij mezelf: hoe is het in godsnaam mogelijk dat nog steeds zoveel vrouwen dat accepteren? Natuurlijk is het vaak de opvoeding, ze geloven niet in zichzelf. Daarom had Giovanna in Dagboek van een vrouw ook zoveel tijd nodig om te beseffen dat ze gewoon “nee” kon zeggen. Men moet eerst alles meemaken voordat je weet dat je kunt weigeren.’

Dacia Maraini
bert nienhuis

Het stempel van feministisch schrijfster wil ze niet opgelegd krijgen, hoewel in al haar romans vrouwen de hoofdrol spelen en vanuit een vrouwelijke optiek geschreven zijn. Maar ideologie hoort niet thuis in de roman, doceert ze streng. Ze gelooft in problemen, niet in ideologie. Als je schrijft moet je je handen vrij hebben en niet gehinderd worden door dogma's want je weet nooit waarheen je verhaal je brengt. Het is een duik in het onbekende. Geldt dat eigenlijk ook voor film en theater, de genres die ze ook zo voortreffelijk beheerst?

Maraini: ‘Er zijn meer overeenkomsten tussen het schrijven van een roman en een filmscenario dan tussen de roman en het toneel. Die laatste twee zijn totaal verschillend. Roman en film hebben te maken met de duur, het voortgaan in de tijd. Er is iets wat van het begin tot het eind gaat. Er is een passage van het verleden naar de toekomst. Terwijl theater iets is wat vastzit in het heden. Alles moet opgesloten worden in het heden. Theater is stilering van tijd. Ook de structuur ervan is heel rigide want alles moet via de dialoog gebeuren. In de roman is het vloeiender, het is als een rivier die stroomt. De tijd gaat voorbij en je moet nadenken over de verandering in je personages terwijl je schrijft. Dat is totaal niet het geval bij toneel. Dus is het voor een romanschrijver gemakkelijker om scenario's te schrijven dan toneelscripts. Soms voel ik van een personage of die een romanstructuur nodig heeft of een toneelstructuur. Zo worden ze kennelijk geboren.’ Dat was dan het geval met het stuk Dialoog van een prostituée met een van haar klanten dat ook in Nederland opgevoerd is. Want lang nadat ze het geschreven had, kwam ze bij toeval op de Wallen terecht en zag daar, toch geshockeerd, één grote toneelopvoering: ‘De vrouw komt binnen, gaat pontificaal zitten en dan opeens, als er een klant is, verdwijnt ze achter het gordijn en laat een lege stoel achter. Dat is compleet theater. En aan de andere kant heb je al die kijkers die voorbijschuifelen. Dat was wat me trof. Ik was niet geschokt door de prostitutie zelf maar door de openlijke voorstelling ervan.’

Het kwam ook overeen met haar opvatting dat er tussen de vrouw en de wereld altijd een raam is, wat de vrouw, ongewild, tot voyeur maakt. Het is een onderwerp waarover ook Moravia zo zijn ideeën had, maar Maraini wil het in eerste instantie niet verbinden met seks. Voyeurisme is, in haar woorden, gewoon kijken naar iets achter iets vandaan. ‘Eeuwenlang heeft de vrouw al door het raam gegluurd, want ze zat immers binnen opgesloten. Mannen gaan de straat op en kijken direct. Maar voor haar staat een scherm. Kijk naar Emily Dickinson, die zich welbewust opsloot. Het was emblematisch voor wat vrouwen doen, altijd staan ze achter het raam. Wat Dickinson, die ik een van de beste dichters van de wereld vind, deed was niet toevallig. Ze deed het omdat ze tot de vrouwenwereld behoorde en de vrouwenwereld is een afgeschermde wereld. De ervaring afgesloten zijn, opgesloten zijn, behoort tot het domein van vrouwen. Dat is een historisch feit. En voordat we dat collectieve verleden te boven zijn, zal het nog lange tijd duren.’ Ze zegt het berustend, maar niet gevoegzaam. Een strijdlustige dame.

■