Slavofilie
Ik ben het overigens wel eens met de kritiek die Yanov uit op het toekomstscenario dat Dunlop in zijn boek The Faces of Contemporary Russian Nationalism uit 1983 heeft geschilderd. Dunlop achtte na definitieve regeling van de opvolging van Brezjnev het aan de macht komen mogelijk van de nationaal-bolsjewieken, die dan na korte tijd plaats zouden maken voor een bewind van de liberaal-nationalisten. Hij vond dat het Westen deze ontwikkeling van het Russische nationalisme tot de heersende ideologie moest steunen. Dit scenario komt me in de eerste plaats onrealistisch voor en bovendien lijken de nationaal-bolsjewieken me onze sympathie of steun niet waard.
In tegenstelling tot Agoerski en Dunlop meent Yanov dat al het Russisch-nationalistische denken uiteindelijk in één en dezelfde richting wijst. Hij trekt een parallel met de negentiende-eeuwse slavofilie, die ook met gematigde opvattingen is begonnen maar is uitgelopen op een expansionistische, racistische en gewelddadige ideologie. Hij vindt dat, consequent doorgeredeneerd, de opvattingen van bijvoorbeeld Aleksandr Solzjenitsyn (door hem betiteld als de Russische Khomeiny) uiteindelijk op hetzelfde neerkomen als die van de extreme nationalisten.
Hier gaat Yanov naar mijn oordeel toch te ver. De opvattingen van Solzjenitsyn zijn zeker voor kritiek vatbaar, maar er zijn onvoldoende gronden om hem van bijvoorbeeld antisemitisme te beschuldigen. (Anders is het met iemand als de ‘dorpsschrijver’ Viktor Astafjev, die zich in zijn briefwisseling met de Moskouse historicus Natan Ejdelman in ongezouten antisemitische bewoordingen heeft uitgelaten.)
In de tweede plaats zie ik, bij een mislukking van de hervormingspolitiek van Gorbatsjov, een fascistisch regime van de nationaal-bolsjewieken niet als onvermijdelijk alternatief. Sovjetleiders kunnen het zich moeilijk veroorloven zich exclusief te baseren op het Russische nationalisme, want zij zouden daarmee de andere, niet-Russische, helft van de bevolking tegen zich in het harnas jagen. Natuurlijk, alles is mogelijk, maar de waarschijnlijkheid dat zijn voorspelling zal uitkomen is minder groot dan Yanov doet voorkomen.
Ten slotte zie ik niet hoe we vanuit het Westen het immers tamelijk ondoorzichtige machtsproces dat zich in de Sovjetunie voltrekt, mee zouden kunnen sturen. Yanov doet er met zijn aanbevelingen op dit punt in elk geval alleen maar een gooi naar.
■
Marc Jansen is verbonden aan het Oost-Europa Instituut van de Universiteit van Amsterdam.
Auteursrechtelijk beschermd