Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 13]

De dreiging van het Russische nationalisme
Alexander Yanovs scenario voor het jaar 2000

The Russian Challenge and the Year 2000 door Alexander Yanov Uitgever: Basil Blackwell, Oxford, 302 p., f 74,70

Marc Jansen

Terwijl Gorbatsjov poogt de Sovjetunie te hervormen, zitten de westerse sovjetologen elkaar in de haren. Doemen reeds nu de contouren van het succes op, of is de poging al bij voorbaat tot mislukken gedoemd? Dat er iets aan de hand is valt langzamerhand in elk geval niet meer te ontkennen. Maar waar het precies toe leidt moeten we afwachten.

We moeten onze verwachtingen ook niet te hoog stellen; het recente ontslag van Boris Jeltsin heeft dat nog eens onderstreept. Het is niet erg waarschijnlijk dat de Sovjetunie zich op korte termijn zal ontwikkelen tot een democratie naar westers model. Daarvoor ontbreken de traditie en de democratische instelling bij kiezers en gekozenen. Daarvoor mist het land misschien ook voldoende homogeniteit. Zodra er wat meer vrijheid van meningsuiting wordt toegelaten, borrelen direct de nationale sentimenten op. Soms volstrekt gerechtvaardigd, bij volkeren die tientallen jaren lang tergend onrecht hebben moeten ondergaan en daar eerst nu tot op zekere hoogte hun stem tegen kunnen verheffen. Maar soms ook neemt het nationalisme xenofobe en racistische trekken aan.

De Sovjetunie is, als erfgenaam van het Russische tsarenrijk, het laatstovergebleven negentiende-eeuwse imperium. Marxistische theorieën ten spijt zijn de verschillende volkeren van dat rijk niet versmolten tot één sovjetvolk. Kleinere nationaliteiten proberen op te roeien tegen de voortgaande politiek van russificatie. Maar ook de Russen, die nog altijd net iets meer dan de helft van de sovjetbevolking vormen, voelen zich bedreigd. Misschien niet alle Russen, maar wel sommigen van hen. Door de veel snellere bevolkingsaanwas van de van oorsprong islamitische bewoners van Centraal-Azië. Door de geleidelijke verdwijning van het traditionele Russische dorp en van allerlei Russische cultuurmonumenten. En door de invloedrijke positie van, jawel, de joden: althans die indruk hebben sommige Russen gekregen. Net als in het verleden neemt het Russische nationalisme ook nu soms antisemitische trekken aan.

Nationalisme speelt in de Sovjetunie in principe een oppositionele rol, want het is in strijd met de, wederom in principe, internationalistische ideologie van het heersende communisme. Er zijn inderdaad Russisch-nationalistische dissidenten. Maar het Russische nationalisme heeft wat dit betreft twee gezichten. Anders dan het nationalisme der niet-Russische volkeren kan het namelijk ook, door vermenging met de communistische ideologie of door ervoor in de plaats te treden, zelf de functie van imperiale ideologie vervullen.

Aanvullende ideologie

In feite heeft het Russische nationalisme gedurende de inmiddels zeventigjarige sovjetgeschiedenis ook beide functies vervuld. De Russen hebben tijdens de collectivisatie en de Grote Terreur net als andere sovjetvolken zwaar te lijden gehad en ook de Russische cultuur heeft de nodige klappen moeten opvangen. In die zin heeft er ook vervolging van de Russische natie plaatsgevonden. Maar tegelijkertijd zijn er sedert Stalin ook Russisch-nationalistische elementen bij de officiële ideologie ingelijfd. Hoewel hij zelf van Georgische oorsprong was en altijd met een zwaar accent Russisch is blijven spreken, herstelde Stalin de Russische staatstraditie in ere. Roemruchte vorsten en veldheren uit het Russische verleden als Aleksandr Nevski, Dmitri Donskoj, Ivan de Verschrikkelijke, Peter de Grote, Koetoezov en Soevorov, werden als zijn illustrere voorgangers verheerlijkt. De machtsexpansie van het voorrevolutionaire Rusland kreeg weer een positieve beoordeling. De makers van de revolutie, inclusief de oude garde der bolsjewieken, werden grotendeels uitgeroeid, en daar waren zeer veel niet-Russen bij. De partij werd sterk gerussificeerd en de Russen hebben sedertdien een onevenredig groot aandeel in de politieke elite van de Sovjetunie gehouden. De niet-Russische volken werden aan russificatie onderworpen. Tijdens de Grote Vaderlandse Oorlog (de Tweede Wereldoorlog) vond een gedeeltelijk herstel van de positie van de Russisch-orthodoxe kerk plaats. En vooral na de oorlog werd een sterk Russisch-chauvinistische politiek gevoerd, die met de campagne tegen het ‘kosmopolitisme’ ook onmiskenbaar antisemitische trekken had. De naar Israël geëmigreerde historicus Michail Agoerski meent dat het nationaal-bolsjewisme, zoals het wel wordt genoemd, onder Stalin een ‘aanvullende ideologie’ is geworden in de Sovjetunie.

Alexander Yanov

Een ‘aanvullende ideologie’, want het is nooit tot een volledige versmelting tussen de communistische ideologie en het Russische nationalisme gekomen. Er is in het politieke establishment altijd een zekere spanning blijven bestaan tussen Russisch-nationalistische en ‘internationalistische’ tendensen. Er is ook altijd ruimte blijven bestaan voor een Russisch-nationalistische oppositie. De laatste werd in de periode na Stalin onder meer vertegenwoordigd door de Al-Russische Sociaal-Christelijke Bond voor de Bevrijding van het Volk of VSChSON (1964-1967) en het naar de Russische middeleeuwse volksvergadering genoemde samizdat-tijdschrift Vetsje (1971-1974). De emigrant Aleksandr Solzjenitsyn is de bekendste woordvoerder van deze stroming.

Maar er is ook een Russisch-nationalistische stroming binnen het establishment, die vooral in de tweede helft van de jaren zestig sterk kwam opzetten en zelfs de redactie van het tijdschrift van de Komsomol (de communistische jeugdbond) Molodaja gvardia wist te veroveren. Volgens de naar de Verenigde Staten geemigreerde historicus Alexander Yanov ontwikkelde het Russische nationalisme zich onder Brezjnev tot de onofficiële ‘schaduwideologie’ van de Sovjetunie. En ook volgens Agoerski werd het nationaal-bolsjewisme het programma van een stroming binnen de sovjetleiding, die er naar streefde het nu tot de officiële ideologie in de Sovjetunie te verheffen.

Deze ‘Russische partij’, zoals ze wel wordt genoemd, werd bestreden door een andere stroming. Toen het hoofd van de propaganda-afdeling van het Centraal Comité Aleksandr Jakovlev in 1972 van leer trok tegen de ‘Russische partij’, leidde dit al spoedig tot zijn ‘verbanning’ naar een ambassadeurspost in Canada. Andropov haalde hem in 1985 terug en onder Gorbatsjov werd hij benoemd tot secretaris van het Centraal Comité belast met propaganda en vervolgens ook tot lid van het Politbureau. Misschien is dat een indicatie voor de huidige krachtsverhoudingen.

Pamjat

Onder Gorbatsjov is ook de vereniging Pamjat (‘Herinnering’) in het nieuws gekomen. Het is een club met afdelingen in een groot aantal steden die zich in principe met monumentenzorg en milieubehoud bezighoudt. In de praktijk is het echter een extreem Russisch-nationalistische club, die zich onder meer beroept op de beruchte Protocollen van de Wijzen van Sion en waarschuwt tegen een internationaal komplot van joden en vrijmetselaars tegen het Russische volk. Een van de woordvoerders is Valeri Jemeljanov, die al in de jaren zeventig in lezingen voor het officiële genootschap Znanië wees op het gevaar van een verovering van de wereldheerschappij door de joden in het jaar 2000 (het einde van het tweede millennium). Na moord op zijn vrouw verdween hij voor enkele jaren in een psychiatrische inrichting, maar begin dit jaar kwam hij alweer vrij en kon hij zijn activiteiten hervatten. Pamjat is in de afgelopen maanden in de sovjetpers scherp bekritiseerd, maar schijnt tegelijkertijd sterke protectie te ondervinden in invloedrijke kringen.

De diverse verschijningsvormen van het Russische nationalisme sedert het midden van de jaren zestig (behalve de meest recente als Pamjat) zijn onlangs door bovengenoemde Alexander Yanov in kaart gebracht in zijn boek The Russian Challenge and the Year 2000. Het is een nadere uitwerking van een boek uit 1978, getiteld The Russian New Right.

The Russian Challenge vestigt de aandacht op een heel reëel, maar hier niet zo bekend verschijnsel in de Sovjetunie, en dat maakt het een belangrijk boek. Het is echter niet alleen een wetenschappelijke studie, maar ook een politiek pamflet. Het bevat een waarschuwing en een boodschap. Met rasse schreden nadert het in de titel vermelde jaar 2000, het einde van het tweede millennium van onze christelijke beschaving. Dit tijdstip heeft, het bleek al, voor extreme Russische nationalisten een grote symbolische betekenis. Het is in hun ogen het tijdstip waarop, zoals Yanov weergeeft, de joden het laatste bastion van nationale onafhankelijkheid op aarde, Rusland, zullen proberen te bestormen.

Theocratie

In het licht daarvan krijgt Gorbatsjovs hervormingspolitiek volgens Yanov een kritische betekenis. Het kan in de komende jaren twee kanten uitgaan, meent hij. Ofwel de hervormingspolitiek zal voortgang vinden, ofwel Gorbatsjov zal schipbreuk lijden en plaats moeten maken voor de aanhangers van de Russische Idee binnen het sovjetestablishment, die dan de handen ineen zullen slaan met de Russisch-nationalistische oppositie en het Russische nationalisme tot de officiële ideologie zullen verheffen. Als resultaat zal er een fascistische terreurbewind worden ingesteld in de Sovjetunie dat dan met zijn atoombewapening een veel grotere bedreiging voor de wereldvrede zal vormen dan de huidige aanmodderende Sovjetunie. De ideale staat die de dissident Gennadi Sjimanov in 1975 in een samizdat-geschrift bepleitte zal werkelijkheid worden. Sjimanov zag de Communistische Partij zich omvormen tot de Russisch-Orthodoxe Partij van de Sovjetunie en aan het hoofd komen te staan van een theocratie, die de historische missie van het Russische volk zou vervullen, het orthodox maken van de gehele wereld. Kortom, het Khomeiny-effect, maar dan op veel grotere schaal.

Ook het Westen moet er alles aan gelegen zijn dit te voorkomen, aldus Yanov, en het moet Gorbatsjov dus steunen. In de praktische uitwerking van de wijze waarop dat moet gebeuren is Yanov helaas nogal vaag. De westerse sovjetologen hebben volgens hem hier een taak en we moeten de Russische middenklasse helpen in haar ontwikkelingen door rechtstreeks handel met haar te voeren, zonder tussenkomst van de bureaucratie.

The Russian Challenge is typisch een produkt van een in de Sovjetunie gevormde intelligent. Yanov redeneert rechtlijnig en heeft geen boodschap aan nuances. Andere auteurs, zoals bovengenoemde Michail Agoerski of de Amerikaan John Dunlop (Yanov noemt hen - en ook dat is kenmerken voor zijn redeneertrant -

Vervolg op pagina 14