Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 9]

Mooi is de toekomst van weleer
Eddy van Vliet keert terug op zijn melancholieke schreden

De binnenplaats door Eddy van Vliet Uitgever: De Bezige Bij, 72 p., f 24,50

Guus Middag

Met de vorige bundel van Eddy van Vliet, Jaren na maart (1983), was iets bijzonders aan de hand. Hij werd geschreven door twee dichters: Eddy van Vliet en Eddy van Vliet. De eerste was verantwoordelijk voor de eerste twee afdelingen die, blijkens een aantekening achterin de bundel, geschreven werden tussen november 1979 en maart 1981. De tweede dichter moet kort daarna, omstreeks april 1981, geboren zijn; hij schreef, volgens dezelfde aantekening, tussen mei 1981 en maart 1983 de derde afdeling. Die derde afdeling, ‘Langzaam weer in beeld’, laat een heel andere dichter zien, die niet alleen verschilt van de dichter van de eerste twee afdelingen, maar ook van die van alle vroegere bundels van Van Vliet.

In Jaren na maart zien wij ‘een dichter die als een slang uit zijn oude vel kruipt en zijn glanzende nieuwe huid toont’, aldus J. Bernlef in zijn nawoord bij de derde druk van die bundel (verschenen als Bezige Bij Poëziepocket). In die derde afdeling bleef hij volgens Bernlef voor het eerst niet weemoedig stilstaan bij zijn herinneringen, steevaste bewijzen voor de onachterhaalbaarheid van de tijd, maar trachtte hij al dichtend het proces van het herinneren in kaart te brengen. Die theoretische gedichten gingen niet meer over een verdwenen werkelijkheid, maar maakten zelf deel uit van een in hoge mate talige werkelijkheid, waarin de dichter zelf als het ware verdwenen was. ‘In jaren na maart’, zo concludeerde hij, ‘heeft Eddy van Vliet de poëtica van de melancholie voor die van de maker en de ziener ingeruild.’

Dat is een opzienbarende ontwikkeling, die benieuwd maakt naar een vervolg. Het vervolg is er nu, in de vorm van een nieuwe bundel onder de knusse titel De binnenplaats. Die titel, gemakkelijk op te vatten als een synoniem voor het gedicht, doet al niet vermoeden dat er in deze bundel een ziener met een ruime blik aan het woord zal komen, en dat is ook niet zo. Het titelgedicht speelt zich af op een overzichtelijke binnenplaats met koerende duiven en een gekooide zangvogel, waar twee gelieven in slecht winterweer afscheid van elkaar moeten nemen:

Op de binnenplaats waar het gekoer van duiven
zich al te gemakkelijk voorspellen liet,
hoorde ik een fluiten, dat, zich losmakend
van de zeurende ijsregen om ons heen,
lente vermoeden deed.

Wij keken op. De vogel hield zijn bek.

Evenmin als wij geloofde hij, die gekooid
en eenzaam de seizoenen door elkaar had gehaald,
in de omkeerbaarheid van de tijd, al had
zijn fluiten ons afscheid even vertraagd.

Het lijkt wel alsof Van Vliet zich hier rechtstreeks tot Bernlef richt. ‘De dichter staat niet langer weemoedig en met de armen over elkaar aan de oever van de rivier van de tijd, hij springt er middenin en zwemt stroomopwaarts,’ zo meende deze nog in zijn nawoord, maar Van Vliet lijkt inmiddels tot andere inzichten te zijn gekomen. Hij gelooft, zo zegt hij in dit titelgedicht, niet in de omkeerbaarheid van de tijd en ook niet, zo blijkt uit dit titelgedicht, in een poëtisch verweer tegen het voortschrijden ervan. Hij doet in dit gedicht wat de vogel in zijn kooi doet: door te zingen vertraagt hij de tijd even, door een mooi moment nog eens te beschrijven laat hij het langer duren dan het in werkelijkheid duurde.

Ook de bundel als geheel wekt niet de indruk dat Van Vliet nu werkelijk een andere weg is ingeslagen. Hij voorzag hem van twee gedegen motto's die, zo zonder context, nog naar alle kanten uitgelegd kunnen worden: Er verdwijnt niets en niets blijft van Hans Magnus Enzensberger, en Verdwijnen is de uiterste bestaansgrond van 't bestaan van Eugenio Montale. Van Vliet geeft met deze pretentieuze mottokeuze wel te kennen zich bij de dichterlijke tijdgeest aan te willen sluiten. Verdwijnen is in. Het is in het werk van veel uiteenlopende dichters terug te vinden: Bernlef, Van Deel, Faverey, Kopland, Kouwenaar, Otten, Van Toorn. Is bij deze dichters het verdwijnen tot een wezenlijke, en vaak ook: wezenlijk poëtische kwestie geworden, - bij Van Vliet staat verdwijnen vooral nog voor de dood en het verleden. Hij doet graag enige regels verdwijnfilosofie in zijn verzen, ook al is de aanleiding nog zo banaal. ‘Wat verdween kwam niet terug,’ merkt hij subtiel op naar aanleiding van een eend die in het riet verdwijnt en die hij daarna niet meer terug heeft gezien:

Doelend op de eend die dook
riep je: zij gaat dood.

Langs het jaagpad liepen wij erheen.
Wat verdween kwam niet terug.
Voor de een: verborgen in het riet,
voor de ander: op de bodem van het diep.

Voorlopig en definitief.
Woorden die weerkwamen in elke brief.

Uitvinder

De binnenplaats bestaat uit vier afdelingen. In de eerste, autobiografische afdeling, ‘Als na een brand’, loopt Van Vliet opnieuw door zijn verleden, met al eerder door hem bedichte herinneringen aan zijn kindertijd, de dood van zijn grootmoeder, het vertrek van zijn vader, uitmondend in het heden: een zelfportret van ‘een man / van vierenveertig met ovaal gezicht, / goed zittende jas en groene ogen’. De tweede afdeling. ‘Meer dan een eeuw’, is verrassender: daarin gaat hij meer dan een eeuw terug, naar een meisje op ‘Le bal du Moulin de la Galette’ van Renoir, om vandaar terug te dichten naar zijn eigen kindertijd. In de zeven gedichten van deze afdeling is er meer ruimte voor de verbeelding. Ze geven samen een deels gefingeerd tijdsbeeld van de zestig jaren die aan zijn leven voorafgingen. De derde afdeling, ‘De binnenplaats’, geeft een sentimenteel verslag van een liefde, die zich zo te zien nog niet al te lang geleden heeft afgespeeld. In de vijftien gedichten komt vaak het woord dood voor, evenzovele voorboden van de laatste afdeling ‘In memoriam’, waarin de dood van C. Buddingh', Herman de Winteren Werner Verstraeten wordt herdacht.

Eddy van Vliet
eddy de jongh

De afdelingen worden voorafgegaan en gevolgd door vijf losse gedichten, die met enige goede wil te lezen zijn als de schakels tussen de afdelingen. Door die compositie wordt een ontwikkeling gesuggereerd die begint bij ‘De uitvinder’ (het eerste gedicht) en eindigt bij ‘De wandelaar’ (het laatste). In ‘De uitvinder’ staat de toekomst nog open. Het is een mooi, geestig gedicht over een man (of een jongen, misschien wel de jonge Van Vliet zelf) die blijkens de titel een uitvinder, dus maker en ziener ineen, is. Hij is een dromerige fantast die graag urenlang aan de kade staat, graag kijkt naar het leven op zee, en een absurde uitvinding bedenkt, die het in de toekomst onmogelijk zal maken dat ooit nog mensen het slachtoffer van zee en wind zullen worden:

Bouwen wat nergens te boek stond.
Drijvend maken wat nimmer zinken kon:
een hemelsbreed bed van blinkend beton.

Veertig gedichten later is deze overmoedige uitvinder verkeerd in een geresigneerde wandelaar:

De wandelaar hijgt. Bij het achterlaten
van niets heeft hij ervaren hoe alles blijft.

Langs de jaren voordien ging zijn tocht.
Wat tot bedaren werd gebracht,
als met water besprenkeld stof, wordt herdacht.

In over elkaar gelegde landschappen
vindt hij één voor één iedereen terug.

Alleen: omkeren naar zichzelf kan hij niet.

Van Vliet lijkt hier, in zijn conclusie dat hij bij het achterlaten van niets heeft ervaren hoe alles blijft, tot hetzelfde cryptische inzicht te zijn gekomen als Enzensberger (‘Er verdwijnt niets en niets blijft’). Dit kan bij voorbeeld betekenen dat de tijd voorbijgaat (‘niets blijft’), maar dat in de vorm van herinneringen het verleden blijft bestaan (‘er verdwijnt niets’). Het kan ook het omgekeerde betekenen en ik denk dat Van Vliet dat hier ook bedoelt: dat hij nu in het niets leeft en dat alleen datgene wat achter hem ligt, wat al geweest is, blijft. In dat geval beschrijft hij een wandelaar die terug in de tijd loopt, die het heden achter zich laat, die met zijn rug naar de toekomst leeft. Hij heeft, net als de uitvinder, wel een toekomst voor zich, maar dat is de toekomst van het verleden. ‘Mooi is de toekomst van weleer,’ heet het in een ander gedicht. Zijn tocht heeft hem gevoerd ‘langs de jaren voordien’, een toespeling op de ‘jaren na maart’ uit zijn vorige bundel. Tijdens die tocht kon hij herdenken en terugvinden, zonder echter naar zichzelf te kunnen omkeren, want het heden bereikt hij op deze manier nooit.

Prozaïsch

In De binnenplaats is kortom een erg oude dichter aan het woord die in een van veel denkende dichters van het moment geleende stijl nog eens het lied van de onachterhaalb're tijd zingt. Dat Van Vliet poëzie schrijft die niet overeenkomt met de voorspellingen na zijn laatste bundel, is grappig. Dat hij op zijn melancholieke schreden is teruggekeerd, is verrassend. Dat hij nog steeds gedichten schrijft die te dicht naast andere gedichten hebben gelegen, is echter jammer. Hij schrijft poëzie die lijkt op poëzie. Zijn gedichten zijn aangenaam, gevoelig met een beetje ironie, vaag, licht associatief in de overgangen, prozaïsch van vorm, met treffende beelden af en toe en aardige sfeerbeschrijvingen soms: poëzie voor het hart, met hier en daar een filosofische formulering om aan de wensen van het hoofd tegemoet te komen. Zij wordt door twee gevaren bedreigd: die van het sentiment (zoals in het titelgedicht) en die van de geveinsde diepzinnigheid (zoals in ‘De eend’). Hij is daarom op zijn best in gedichten waarin het niet, althans niet direct, om hemzelf gaat, zoals in de portretten uit de afdeling ‘Meer dan een eeuw’.

De laatste woorden uit zijn bundel zijn: ‘omkeren naar zichzelf kan hij niet.’ De gedichten die aan deze conclusie voorafgaan onttrekken zich aan deze karakteristiek. Van Vliet wekt in De binnenplaats niet de indruk moeilijk naar zichzelf te kunnen omkeren, maar zich zo moeizaam van zichzelf te kunnen afkeren.

■