Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 12]

De fusie tussen de vakidioot en de amateur
Jürgen Habermas begeeft zich in het debat over intellectuelen

Eine art schadensabwicklung door Jürgen Habermas Uitgever: Suhrkamp, 178 p., f 18,65 Importeur: Nilsson & Lamm

René Gabriëls

Eine Art Schadensabwicklung is om twee redenen interessant: in verband met het ook, in Nederland gevoerde debat over de rol van intellectuelen, aangewakkerd door de lezingen van Bart Tromp en J.F. Vogelaar in de reeks ‘Het laatste woord’ van de SLAA en door het essay van Lolle Nauta in het Nieuw Wereldtijdschrift van augustus. Habermas geeft een sociologische analyse van de (veranderde) rol van intellectuelen en demonstreert hoe intellectuelen kunnen interveniëren in publieke debatten zonder te vervallen tot de huiskamersfeer.

Nauta stelt zich in zijn artikel over de intellectuelen in Nederland de vraag ‘of er specifieke factoren aan te wijzen vallen die het intellectuele en culturele leven in Nederland bepalen. Factoren dus, waarvan aannemelijk kan worden gemaakt, dat zij in andere landen minder gewicht in de schaal leggen’. Door alleen hiervoor aandacht te hebben veronachtzaamt hij zaken die niet gebonden zijn aan de landsgrenzen maar evenwel een grote invloed hebben op de rol van intellectuelen. Habermas wijst in zijn boek (bestaande uit zeven essays) op factoren die voor de meeste geïndustrialiseerde landen gelden. Deze landen worden sinds enkele eeuwen gekenmerkt door een toenemend differentiëren van drie culturele domeinen: wetenschap, moraal en kunst. Deze differentiëring krijgt onder andere zijn beslag in de universiteit, het rechtsgebouw en het museum. Met deze differentiatie ontstaat een cultuur van experts en daarmee een kloof tussen de cultuur van experts en die van de ‘common sense’. Volgens Habermas moet een intellectueel proberen deze kloof te overbruggen. Hem gaat het immers om zaken van publiek belang. Dat is eenvoudiger gezegd dan gedaan. Problemen van publiek belang zijn vaak zo complex dat er een beroep moet worden gedaan op experts. Voor kritiek op een economisch stelsel kan men niet volstaan met enkel morele argumenten. De kennis van experts is onontbeerlijk. Daarmee verandert volgens Habermas het type intellectueel.

De ‘algemene intellectueel’ die nog het overzicht bewaart over alle terreinen van het weten wordt een romantische fictie en maakt plaats voor een intellectueel die expert is op het een of andere terrein van het weten (bijvoorbeeld fysicus, arts, econoom, psycholoog). De arts die zich buiten zijn beroepsmatige werkzaamheden als intellectueel begeeft in het debat over kernbewapening zal daarnaast niet gauw spraakmakend zijn in een debat over postmodernisme in de beeldende kunst. Het wordt steeds moeilijker om een intellectueel à la Sartre te zijn: ‘iemand die zich bemoeit met wat hem niet aangaat’. Of men zou zich tevreden moeten stellen met het niveau van Brandsteder, Niehe of Barend als men zich bemoeit met een terrein waarop men niet echt als expert thuis is. In onze dagen is de intellectueel niet ‘alleen op de wereld’ (Poll); hij of zij moet bereid zijn zich door experts - bijvoorbeeld de wetenschappelijke gemeenschap - op de vingers te laten tikken. Naarmate de wetenschap een steeds grotere stempel op de samenleving drukt, aldus Habermas, wordt het bewustzijn van de intellectueel steeds fallibilistischer, waardoor zijn interventies een minder moralistische toon krijgen.

Functionalisering

Habermas wijst in zijn schitterend essay ‘Heinrich Heine en de rol van de intellectuelen in Duitsland’ op een dilemma dat voortvloeit uit deze veranderingen. Hoe moet een intellectueel zich staande houden in een cultuur van experts als hij, zoals Habermas en Nauta betogen, intervenieert in publieke debatten? In zijn beroemde lezing ‘Politik als Beruf’ heeft Max Weber reeds op dit dilemma gewezen. Volgens hem moet de intellectueel bij zijn leest (de wetenschap en de kunst) blijven en het domein van de openbaarheid overlaten aan de politicus. Die is veel competenter en realistischer en gespeend van ‘een tot niets leidende romantiek van het intellectueel belangwekkende en gespeend van elk zakelijk verantwoordelijkheidsgevoel’. De intellectueel moet volgens Weber waken over de ‘geest’ en de politicus over de ‘macht’. Habermas keert zich tegen deze arbeidsdeling omdat die leidt tot een ‘fetisjisme van de geest’ en een ‘functionalisering van de macht’. Voor de wetenschap kan men wat het fetisjisme van de geest betreft terecht bij de zogenaamde vakidioten en voor de kunst bij hen die bevangen zijn door het estheticisme.

Jürgen Habermas
david levine

Eén van de twee domeinen wordt hier alleenzaligmakend verklaard. Onder functionalisering van de macht verstaat Habermas dat de overheid zonder effectieve controle van buiten het parlement haar gang kan gaan. Met Heine als voorbeeld keert Habermas zich tegen het fetisjisme van de geest, maar hij wil desondanks vasthouden aan de autonomie van kunst en wetenschap. ‘Vanuit het perspectief van intellectuelen blijven kunst en wetenschap onomstotelijk autonoom, maar niet partout esoterisch; voor hen heeft de politieke meningsvorming ongetwijfeld betrekking op het door beroepspolitici beheerste systeem, maar wordt niet uitsluitend door hen gecontroleerd.’

Een van de meest heftige publieke debatten die de laatste jaren in de Duitsland gevoerd worden is de zogenaamde ‘Historikerstreit’. Dit is niet alleen een strijd van historici. Ook Habermas intervenieert, blijkens het merendeel van de essays in Eine Art Schadensabwicklung, in dit debat. Het gaat hier om de vraag hoe een volk moet omgaan met zijn eigen geschiedenis. Volgens de neoconservatieven heeft de geschiedenis een specifieke functie: het stichten van een nationale identiteit ten behoeve van de sociale integratie en het tegenwerken van de gevreesde instabiliteit. Dit is na Auschwitz geen eenvoudige aangelegenheid. Toch doen diverse politici en historici hun best om aan de hand van een reconstructie van de Duitse geschiedenis de Duitse ‘Nation’ te voorzien van een identiteit. Ze volgen daarmee het advies op van Franz Joseph Strauss die in februari stelde dat het de hoogste tijd wordt dat de Duitsers uit de schaduw van het fascisme treden. Zonder een nationale identiteit kan het Duitse volk haar taak in de wereld niet vervullen, aldus Strauss. De historicus M. Stürmer beschouwt het moderniseringsproces als ‘eine Art Schadensabwicklung’: het individu heeft voor de onvermijdelijke negatieve gevolgen die een moderne samenleving nu eenmaal met zich meebrengt een compensatie nodig. Volgens Stürmer kan de geschiedenis hierin voorzien door een daaraan ontleende identiteit. Stürmer houdt daarom een pleidooi voor een ‘vereinheitlichtes Geschichtsbild’, een beeld van de geschiedenis waar elke Duitser zich in kan vinden. Volgens Habermas past bij een open samenleving beter een pluralistische interpretatie van de geschiedenis. Hij houdt derhalve een pleidooi voor een posttraditionele identiteit, een identiteit die niet wordt opgehangen aan een nationale traditie en niet ophoudt bij de landsgrenzen. Na 1945 is een heroriëntering geboden op intellectueel vlak die nationalisme inruilt voor internationalisme.

Nauta kon zijn ideale intellectueel wel naar Habermas gemodelleerd hebben. Habermas voert, zo blijkt andermaal uit zijn interventie in de ‘Historikerstreit’, geregeld publieke debatten. Ook wijst hij op het gevaar van een in West-Duitsland wijd verbreid anti-intellectualisme. Intellectuelen probeert men monddood te maken door ze in een kwaad daglicht te stellen (bijvoorbeeld Günter Grass als ‘gevaar voor de democratie’) Ook lijdt Habermas niet, zoals zoveel intellectuelen in Nederland, aan sociaal immobilisme. Hij zet zich ook na de jaren zestig in voor een rechtvaardiger samenleving en lijdt niet aan de cynische rede van hen die zich niet wensen te encanailleren met sociale bewegingen.

■

René Gabriëls studeert o.m. filosofie aan de Universiteit van Groningen