Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

De najaarscatalogus voor de taalmode
Jan Kuitenbrouwers haat-liefdeverhouding met Turbo-taal

Turbo-taal door Jan Kuitenbrouwer Uitgever: Aramith, 91 p., f 14,90

Riemer Reinsma

Over het reilen en zeilen van de Nederlandse taal wordt heel wat afgekankerd. Een geliefd onderwerp is met name de, al dan niet vermeende, verloedering van de taal. Het zou mij niets verbazen als een meerderheid van de Nederlanders van mening was dat hun taal de ondergang nabij is: grammaticale regels worden slecht nageleefd (vindt men), spellingregels idem, onverzorgde uitspraak, slechte schrijfvaardigheid, overdaad aan eufemismen, Engelse importwoorden, ‘enigste’ gebruikt in plaats van ‘enige’, ‘een aantal mensen zijn...’ in plaats van ‘een aantal mensen is...’, enzovoort. Er zijn mensen die op ieder willekeurig moment dat ze met dit soort zaken geconfronteerd worden in razernij kunnen ontsteken.

Kankeren is heerlijk. En zo af en toe grijpt dan ook iemand de pen om, in de vorm van een boek, eens een flinke boom op te zetten over het taalverval. Zo hadden we tien jaar geleden de linguïst A.J. Vervoorn, die de inmiddels totaal vergeten Kleine grammatica van de waanzin schreef. En nu is er Jan Kuitenbrouwers Turbotaal, van sociobabble tot yuppie-speak. Nam Vervoorn indertijd het taalgebruik van ambtenaren, politici, juristen en technici op de korrel, Kuitenbrouwer richt zich vooral op de taal van de ‘snelle’ en de zachte sector en van jongeren, en in veel mindere mate op taal van politici. Met de snelle sector bedoelt Kuitenbrouwer yuppies: jonge lieden in ‘de semi-zakelijke, semi-artistieke, trendaangevende métiers: de reclame, de mode, de media, het kunstmanagement en de vormgeving’.

In een interview in NRC Handelsblad verklaarde de taalchroniqueur dat hij niet alleen erg geïnteresseerd is in modern taalgebruik en daarvan een overzicht wil geven, maar dat hij het ook graag zelf bezigt. Uit die mededeling zou je kunnen opmaken dat Kuitenbrouwer dit moderne jargon een warm hart toedraagt. Maar zo eenvoudig ligt de zaak niet. In het boek slaat Kuitenbrouwer een heel andere, kritische en afkeurende toon aan (daarvan zal ik zo meteen een aantal voorbeelden geven). Ik heb daarom sterk de indruk dat de auteur nogal ambivalente gevoelens koestert ten aanzien van het object van zijn beschrijving. Laboreert hij misschien aan zoiets als een haat-liefdeverhouding?

Hoe dan ook, in het eerste hoofdstuk, ‘De snelle sector’, schrijft Kuitenbrouwer dat sinds enkele jaren de laatste maatschappelijke taboes ontmanteld zijn, onder het motto ‘alles moet kunnen’. Hij illustreert dit met het feit dat faillissementen geen taboe meer zijn. Ook het ‘met een kindje neuken is, mits “verantwoord”, gepermitteerd, met het toedienen van een buisje Vesperax aan een medemens valt heel wel weg te komen, als je aannemelijk kunt maken dat het “verantwoord” gebeurt (...) Nou ja... “moet kunnen”, schokschouderen we, terwijl we stiekem vinden dat het natuurlijk helemaal niet zou moeten kunnen.’ Ook bij taal geldt, aldus Kuitenbrouwer, dat alles ‘moet kunnen’. ‘De enige regel die de trendsetters van nu lijken te hanteren is dat er geen regel is. (...) De no nonsense jaren tachtig (brachten) een scherpe, efficiënte, cynische en bovenal gedereguleerde spreektrant met zich mee.’

marc de hay

Zaken als failliet gaan en pedofilie bedrijven worden hier dus op één lijn gesteld met het negeren van taalregels. Dat lijkt me niet bepaald een blijk van grote sympathie voor het nieuwe jargon. Maar er is meer. In dezelfde toonaard zegt Kuitenbrouwer verderop: ‘Het volledig negeren van de grammatica moet immers ook kunnen (...) Het resultaat is een vorm van kromspraak.’ Ook uit deze omschrijving lees ik weinig waardering af. Tot dergelijke ‘kromspraak’ rekent de schrijver onder meer tautologieën als ‘medeteamgenoot’ en ‘ongeveer zoiets als’; en hij vervolgt: ‘De geavanceerde taalgebruiker neemt zulke kromspraak graag ironiserend over, te meer omdat het een natuurlijke camouflage biedt voor de échte fouten die hij niet mag maken.’ Dodelijker sarcasme lijkt me nauwelijks denkbaar.

Zeer onwelwillend laat Kuitenbrouwer zich ook uit over de nieuwerwetse gewoonte om te zeggen: ‘ik ga een beetje slapen’ in plaats van ‘ik ga slapen’; of: ‘ik ga een beetje weg’. Hij karakteriseert dit als een ‘anomalie’ in de taal.

Ergens anders vertelt hij het een en ander over het yuppie-achtervoegsel ‘-mans’. Dit suffix komt voor in woorden als fietsmans (= vooruit, fietsen maar) en ‘drinkmans?’ (ga je mee wat drinken?, ook: café). Kuitenbrouwer bestempelt het achtervoegsel als ‘cryptisch’ - een term die óók al niet overloopt van enthousiasme.

Computerjargon

Hoewel Kuitenbrouwer in dit boek dus duidelijk zijn afkeer, of laten we het mild uitdrukken, een sterke scepsis belijdt ten aanzien van ‘turbotaal’, vatte tijdens het lezen de gedachte bij mij post dat het boekje in de praktijk, al dan niet bedoeld, wel eens de functie zou kunnen krijgen van een etiquetteboekje voor modern taalgebruik. Een soort najaarscatalogus voor de taalmode dus, ondanks de mogelijk zeer oprechte bedoelingen van de schrijver om dit soort taalgebruik af te kraken. Op die gedachte van het etiquetteboek kwam ik mede doordat het boek hier en daar, al dan niet bedoeld, duidelijk het karakter heeft van een converstatiegids. Zo vertelt Kuitenbrouwer met nadruk dat je ‘het modem’ zegt, hoewel het woord is afgeleid van ‘modulator’, een de-woord. In een hoofdstuk over computerjargon merkt hij op dat de ware insider zich kenbaar maakt ‘door de werkelijk “inne” synoniemen te hanteren: je moet “kijkpijp” of “kijkbuis” zeggen in plaats van beelscherm, “draaidoos” in plaats van disk-drive, en “doordrukstrip” of “ramplank” gebruiken ter aanduiding van het toetsenbord.’

Kuitenbrouwer is een goed stilist. Maar helder zijn zijn verhalen niet altijd. Er staat in deze bundel mini-essays minstens één geval van innerlijke tegenspraak. In het hoofdstuk over yuppie-taal schrijft Kuitenbrouwer: ‘Yuppie-taal is darwinistisch: hard, eerlijk.’ Zijn yuppies werkelijk eerlijk, cynisch, zakelijk? Van dat cynisme geeft Kuitenbrouwer inderdaad aardige en overtuigende voorbeelden: een ‘onderknuppel’ is yuppie-jargon voor een ondergeschikte, en is synoniem met de even meedogenloze woorden ‘waterdrager’ en ‘ballenjongen’. Verder citeert de auteur uit yuppie-mond het zinnetje: ‘Tamils, Tamillen, Temmils, hoe heten die dingen?’ en, eveneens met betrekking tot Tamils: ‘Maar hoeveel van die dingen kómen er in godsnaam?’

Maar of yuppies ook zo eerlijk zijn? Ik weet het niet. Kuitenbrouwer zelf brengt mijn overtuiging aan het wankelen. Hij voert weliswaar een directiesecretaris ten tonele die zichzelf sarcastisch betitelt als ‘potloodje’; inderdaad een staaltje van eerlijke zelfspot. Maar even later schrijft Kuitenbrouwer iets dat zijn bewering weer op losse schroeven zet. Na een passage over het yuppie-cynisme merkt hij namelijk op: ‘Subtieler (dan zulk cynisme - RR) is het echter iemand genadeloos af te doen en de verdenking van harteloosheid direct weg te nemen door juist gevoeligheid te veinzen. Kraak iemand dan af met “pijnlijk”, “gênant gewoon”, “tenenkrommend”.’ Kuitenbrouwer noemt dat ‘subtiel’ gedrag. Ik zou het liever hypocriet willen noemen, het tegendeel van eerlijk.

Helder - en ook onderhoudend en informatief trouwens - vind ik wél het hoofdstuk over computertaal. Kuitenbrouwer doet aardige observaties: ‘Een programma draait “op” een computer, terwijl de computer zelf weer draait “onder” een bepaald besturingssysteem.’ Ook over metaforen in verband met de computer heeft de schrijver het een en ander te vertellen. Hij geeft voorbeelden van metaforen waarbij de computer wordt vergeleken met een mens: ‘Ik lig (...) vreselijk overhoop met m'n printer.’ ‘Ik ken het. Ellendelingen zijn het.’ Maar ook het omgekeerde verschijnsel is in opmars (mens vergeleken met computer): ‘“Die twee zijn geloof ik niet erg compatible,” hoorde ik onlangs iemand zeggen over mensen die niet met elkaar overweg konden.’

Het wachten is nu nog op de computer-aficionado die enthousiast uitroept: ‘Tulip kan erg goed overweg met IBM! Honderd procent!’ ■