Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Gorbatsjov
Vervolg van pagina 1

voorkomen, het ondenkbaar houden van oorlog en daarom op de ontwikkeling van de betrekkingen tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie. De wapenbeheersingsinitiatieven van Gorbatsjov hebben geleid tot een door niemand verwachte verzachting van de Oost-West-verhouding. Niemand maakt zich nu ernstige zorgen over de mogelijkheid dat de ontwikkelingen in de Golf tot een Amerikaans-Russische confrontatie zouden kunnen leiden. Het wordt nu wel in de hand gehouden, is de stilzwijgende veronderstelling. Maar als het vier of vijf jaar eerder was gebeurd? Gorbatsjovs bezorgdheid is volgens mij oprecht en realistisch.

Er is nog een tweede motief. Als de bewapeningswedloop niet gewonnen kan worden, waarom hem dan voort te zetten? Waarom zoveel economische hulpbronnen te verspillen voor het zien van spoken? ‘Er bestaat voor een land geen verdediging die de eigen economie vernielt,’ zei Eisenhower in 1957 tot zijn Republikeinse partijgenoten. Dat ondervinden de Verenigde Staten nu eveneens. Gorbatsjov wil niet meer meegesleept worden in een nieuwe bewapeningsronde, die bovendien destabiliserend kan werken. Daarom hecht hij zoveel belang aan een afspraak over verlenging van het ABM-verdrag, ook als voorwaarde voor devermindering van de kernwapenarsenalen met 50%. Immers, hoe kleiner de arsenalen, hoe doeltreffender strategische defensie zou kunnen zijn. Gorbatsjov heeft hier volstrekt gelijk: als men vermindering van de kernwapenarsenalen nastreeft, is opstelling van strategische defensiesystemen uit den boze. Dit is het meest realistische deel van Gorbatsjovs lange uiteenzetting over de buitenlandse politiek van de Sovjetunie. Hij formuleert ook expliciet de logische conclusie, die volgt uit de veranderde betekenis van militaire macht: ‘Economische, politieke en ideologische wedijver... is niet te vermijden. Deze kan en moet echter beperkt worden tot een kader van vreedzame mededinging, waarin noodzakelijkerwijs sprake moet zijn van samenwerking... laat ieder systeem bewijzen dat het in staat is aan de behoeften en belangen van de mens tegemoet te komen.’ Precies.

Wantrouwen

Maar het realisme van Gorbatsjov heeft zijn grenzen (misschien weet hij ook wel beter en laveert hij wat). De flaptekst vermeldt dat de auteur ‘koude-oorlogsclichés’ heeft vermeden. Dat is maar half waar. Gorbatsjovs nieuwe denken laat nog niet toe dat de schuldvraag wordt verlaten. De verhalen over de deling van Europa en van Duitsland zijn nog steeds dezelfde: allemaal de schuld van het Westen. De NAVO was er vóór het Warschaupact, de bewapeningswedloop is de schuld van ‘militaristische’ kringen, enzovoort. Maar de rivaliteit tussen de Sovjetunie en de Verenigde Staten kan pas door verdergaande samenwerking beter worden beheerst, als die rivaliteit zelf en niet louter één van de partijen als de bron van spanningen en conflicten wordt gezien. In één alinea maar geeft Gorbatsjov en blijk van dit te begrijpen: ‘Wij geven de Amerikanen de schuld van (het mislukken van de détente). De Amerikanen geven er de Sovjetunie de schuld van. Misschien moeten we uitzoeken waaróm het gebeurd is, omdat we uit het verleden moeten leren, met inbegrip van de geschiedenis van onze betrekkingen.’ Zo is het.

Michail Gorbatsjov

Gorbatsjov is eerlijk genoeg om toe te geven dat ook zijn eigen politieke presentatie het niet zonder propaganda kan, al geldt dat volgens hem niet voor zijn boek. Maar wat dan te vinden van zijn omarming van een kernwapenvrije wereld? Is het niet juist het gevaar van een kernoorlog dat de rivalen tot samenwerking dwingt, en dat de grondslag vormt van zijn eigen ‘nieuwe denken’? En is de Sovjetunie niet een supermacht door haar aan de Verenigde Staten gelijkwaardige nucleaire arsenaal? Zou de Sovjetunie die status vrijwillig prijsgeven, als het mogelijk was om tot volledige afschaffing te komen, quod non?

In Europa wekt Gorbatsjo 's abolitionisme wantrouwen, omdat de Sovjetunie over een conventionele overmacht zou beschikken. Er ligt nu eerder een Europese kernmacht in het verschiet. Afschaffing van kernwapens hoeft de wereld ook helemaal niet veiliger te maken. Het doel - in de lijn van Gorbatsjovs voorstellen, zoals het zeer toe te juichen volledige kernstopverdrag - moet niet af schaffen maar beveiligen en op een zo laag mogelijk niveau stabiliseren zijn.

Gorbatsjov zal daarom nog verder moeten gaan dan in dit boek om het wantrouwen in zijn bedoelingen weg te nemen. Nooit zal de Sovjetunie militaire acties tegen West-Europa ondernemen, schrijft hij. Dat neem ik onmiddellijk aan. Maar daar gaat het niet om. Wat gebeurt er in een crisis die onbedoeld uit de hand loopt? Zou dat niet makkelijker kunnen gebeuren als er geen nucleair escalatierisico bestond? En trouwens: als dat ‘nooit’ richtlijn voor de militaire opstelling en tactiek van de Sovjetunie zou zijn, zou deze niet meer op een snelle, plotselinge aanval gericht hoeven te zijn. Dat mag een defensieve reden hebben - geen oorlog op het eigen grondgebied meer voeren, zoals vroeger - het wekt wantrouwen.

Toch geeft me het boek van Gorbatsjov meer vertrouwen in de mogelijkheid van verdergaande samenwerking tussen de rivalen - ter voorkoming van een kernoorlog en het oplossen van regionale conflicten (helaas ontbreekt iedere verwijzing naar Cambodja in het boek).

Perestrojka geeft ondanks zelfverheerlijking en verdoezeling, toch een duidelijk samenhangend beeld van wat Gorbatsjov met zijn land en de wereld voorheeft. Zelf zou hij misschien zeggen dat zijn boek een verantwoordelijk lezer behoeft.

■