VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
21 november 1987 - nummer 47
Gorbatsjovs Perestrojka: de bezorgdheid, benauwdheid en oprechtheid van een verlicht despoot
‘Het communisme heeft een geweldig potentieel aan menslievendheid’
Perestrojka Een nieuwe visie voor mijn land en de wereld door Michail Gorbatsjov Uitgever: Het Spectrum, 299 p., f 24,90
G. van Benthem van den Bergh
Gorbatsjov moet Perestrojka hebben samengesteld tijdens zijn zeven weken vakantie. Hij mag er nog zoveel hulp bij hebben gehad, zijn boek heeft een eenheid van stijl en manier van argumenteren die de zijne moet zijn. Het is bovendien geschreven zowel voor het Sovjet- als voor het westerse publiek, voor mede- en tegenstanders. Dat is een te delicate taak om aan anderen over te laten. Perestrojka is daarom interessant als bron van inzicht in Gorbatsjovs doelstellingen en problemen.
Gorbatsjov wil een modern verlicht despoot zijn, dat laat hij duidelijk blijken. Glasnost en zijn versie van democratisering staan in dienst van het behoud, zo niet de versterking van de macht van de communistische partij en het Hof in het Kremlin. Zo is de val van Jeltsin het best te verklaren als die van een in ongenade gevallen favoriet van de Vorst, die door eigengereid optreden de machtsbalans aan het Hof verstoorde.
Het Sovjet-systeem was - en is nog steeds - een ancien régime, een bewind dat zonder hervormingen langzaam wegzakt, maar dat zich niet kan hervormen zonder de grondslagen van de eigen machtspositie te ondermijnen. De Sovjetunie is vastgelopen in zichzelf en kan daardoor steeds minder de internationale concurrentie aan, op bijna alle terreinen, behalve dat van de militaire macht. Dit wil overigens niet zeggen dat de Sovjetunie op instorten staat, zoals wel wordt beweerd.
Maar hoe een ancien régime voor stagnatie of verder verval te behoeden? Is dat niet de kwadratuur van de cirkel? Gorbatsjov, in het systeem gepokt en gemazeld, is blijkbaar in staat er afstand van te nemen en van plan het aan zich te onderwerpen, intelligent, realistisch, hard - en verlicht. Hij beseft dat ‘modernisering’ van de Sovjetunie alleen mogelijk is als hij het goed opgeleide deel van de bevolking - meer dan 20% nu - meekrijgt. Dat vereist grotere vrijheden en controlemogelijkheden voor de bevolking, en het wekken van het gevoel dat de toekomst openligt. Perestrojka is de New Frontier van de Sovjetunie. Maar de nieuwe openheid, hoe belangrijk ook, is middel, geen doel. ‘Meer licht, laat de partij alles weten,’ zo zegt Gorbatsjov Lenin na als omschrijving van Glasnost. De verlichte manager voegt eraan toe: ‘(Het is) een manier om de verschillende opvattingen en denkbeelden te verzamelen die de belangen reflecteren van alle lagen van de Sovjetsamenleving.’ Kritiek dient ‘verantwoord’ te zijn: ‘Wee degene, die probeert ons in andermans jasje te steken.’ De despoot stelt de grenzen vast: pas op.
david levine
Dat kan ook niet anders in een systeem dat op absolute staatsheerschappij berust. De vergaande hervormingen die Gorbatsjov nastreeft, zijn onmogelijk zonder laveren. Dat maakt het vrij zinloos om na ieder opleven of afvallen te gaan speculeren over zijn uiteindelijk falen of slagen. Gorbatsjov heeft een lang rak-in-de-wind voor zich, maar hij lijkt me slim en sterk genoeg om het roer in handen te houden. Hij heeft bovendien het tij in zoverre mee, dat ook de ‘conservatieven’ in de partij de noodzaak van hervormingen moeten onderschrijven, zeker nu China op die weg voortgaat. Stel dat China de Sovjetunie zou inhalen!
Auteursrechtelijk beschermd