Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 12]

Een aanvulling op de eregalerij der modernisten
De vrouwen van de Linkeroever in Parijs

Women of the left bank Paris 1900-1940 door Shari Benstock Uitgever: Virago, 500 p., f 36,70

Rudi Wester

De enige die nog leeft, ergens in Californië, is Kay Boyle. Ze is de laatste der Mohikanen van de hele serie Amerikaanse en Engelse schrijfsters, journalistes en uitgeefsters die in de jaren twintig en dertig hun heil zochten in Parijs, voor sommigen het Mekka van de grote, vernieuwende stromingen in de kunst, voor anderen een vrijplaats waar ze konden ontsnappen aan de puriteinse moraal in eigen land. Of, zoals Gertrud Stein het uitdrukte, men koos Parijs ‘niet voor wat het bood maar voor wat het niet verbood’. Er is al heel wat geschreven over deze uitzonderlijke opeenhoping van talent van zowel Fransen als buitenlanders op dat kleine stukje Linkeroever van Parijs aan het begin van deze eeuw. Maar één element is al die jaren onderbelicht gebleven, namelijk het aandeel van vrouwen. De intelligente, hardwerkende, begaafde, onconventionele vrouwen die ten hoogste als voetnoot bij de heldendaden van modernisten als James Joyce (de uitgeefsters/boekhandelaren/schrijfsters Adrienne Monnier en Sylvia Beach), of Picasso (de schrijfster Gertrud Stein) of Aragon (de schrijfster en uitgeefster Nancy Cunard) in de literatuurgeschiedenis voorkomen. De laatste jaren was er al wel zowel van de kant van de feministische literatuurkritiek als van de kant van de uitgevers een aardige inhaalmanoeuvre aan de gang - zo werd onlangs in de reeks Virago Modern Classics het werk van Kay Boyle opnieuw uitgegeven, en verschenen bij Virago de interviews van Djuna Barnes onder de titel ‘I could never be lonely without a husband’ - maar een totaaloverzicht ontbrak tot nu toe.

Met Women of the Left Bank. Paris 1900-1940 heeft de Amerikaanse Shari Benstock, Joyce-kenner en hoofd van de Vrouwenstudies aan de Universiteit van Miami, deze lacune rijkelijk gevuld. Het is een reusachtig boekwerk, 500 dicht bedrukte pagina's waarvan alleen al zestig met noten en een uitgebreide bibliografie, een summa van boeiende vrouwenlevens en intelligente tekstanalyse, een referentiekader dat staat als een huis. Dat er over sommige van haar hypothesen stevig valt te discussiëren, doet niets af aan het feit dat ze met dit werk een belangrijke bijdrage geleverd heeft aan de cultuur- en literatuurgeschiedenis van die tijd.

Haar doel was ‘de activiteiten te traceren van de Amerikaanse en Engelse schrijfsters, uitgeefsters, boekhandelaren en salonnières die de modernistische beweging in de eerste helft van deze eeuw in Parijs met hun kracht en intelligentie gevoed hebben’. Benstock laat de geschiedenis beginnen met de in 1906 naar Parijs uitgeweken Edith Wharton, die als een soort merkwaardige restfiguur uit de negentiende eeuw in de ‘verkeerde’ salons van de Faubourg St-Germain ronddwaalt (Kay Boyle zei in een interview in 1984 dat zij en haar vrienden als slogan hadden: ‘Weg met Henry James, weg met Edith Wharton, weg met de steriliteit van het “wasted land”’), en eindigen met Janet Flanner als deze in 1939 scheep gaat in Bordeaux om naar New York terug te keren, zoals de meesten van haar landgenoten deden.

Experimenteel proza

En in die tussenliggende periode cirkelden nog negentien andere vrouwen rond, die Benstock op min of meer systematische wijze belicht, waarbij ze en passant nog Virginia Woolf, Colette en de dichteres H.D. (Hilda Doolittle) meeneemt die eigenlijk buiten haar onderzoeksterrein vallen. Haar uitgangspunt was niet de vraag: hoe was het om te leven in het Parijs van die tijd?, maar: vrouw zijn in dat literaire Parijs, hoe was dat? Dat daar verschillende antwoorden op zijn, is duidelijk maar voor Benstock staat één ding vast: het zijn vooral de lesbische vrouwen die het meest creatief geweest zijn, het meest experimentele proza of poëzie geschreven hebben, het intensiefst aan het literaire leven deelgenomen hebben. In haar ogen bleven heteroseksuele schrijfsters wat hangen in de schaduw van hun mannelijke partners. Deze visie wordt weerspiegeld in de onevenredig grote aandacht die ze aan de dertien vrouwen uit de eerste categorie geeft (Gertrud Stein, Djuna Barnes, Natalie Barney, Janet Flanner enz.), terwijl de overige acht, zoals Jean Rhys en Anaïs Nin, die toch ook zeer ongewoon proza schreven - en dan bedoel ik niet de Nin van de Dagboeken maar van de romancyclus Cities of the Interior - het met een paar bladzijden moeten doen. Aan de seksuele geaardheid van vrouwen een literair waardensysteem verbinden, zoals Stock doet, is een hachelijke onderneming. Ze baseert zich hierbij vooral op de uitspraak van de Franse schrijfster Monique Wittig voor wie homoseksualiteit niet alleen het verlangen is naar de eigen sekse ‘maar ook het verlangen naar iets anders dat geen connotatie heeft..., het verlangen de norm te weerstaan’.

Djuna Barnes

Want dat is het andere doel van deze studie: er op wijzen dat er méér vrouwen onder de noemer modernistisch opgenomen moeten worden dan tot nu toe is gebeurd. Als normweerstrevende modernisten worden gewoonlijk André Gide, Proust, Thomas Mann, Joyce en Virginia Woolf beschouwd, maar Benstock wenst deze wat patriarchale eregalerij aan te vullen. Welke vrouwen komen volgens haar daarvoor in aanmerking? Allereerst de beroemdste lesbiënne uit die tijd, Gertrud Stein. Het verhaal is bekend hoe zij na een mislukte medicijnenstudie en liefdesaffaire, met haar broer Leo in 1903 in Parijs aankwam en hoe ze gezamenlijk al snel een reputatie opbouwden als buitengewone genieën in kunst en literatuur. Tot Leo de verhalen die zijn zuster schreef zo hardhandig

[p. 13]

afkraakte (‘zij is ontzettend stom en ik ben ontzettend slim’) dat Gertrud hem de deur uitzette, om deze vervolgens wijd open te laten staan voor Alice B. Toklas. Over deze verhouding lopen de meningen uiteen, maar in deze studie wordt vooral gewezen op de voordelen die de aanwezigheid van Toklas bood: rust en zelfvertrouwen voor het genie Stein. Ze vormden een exacte afspiegeling vn het heteroseksuele paar waarbij voor de man - Gertrud Stein duidde zichzelf vaak aan met het mannelijk persoonlijk voornaamwoord - alle mogelijkheden openstaan. Zoals, wat Stein deed, het scheppen van een eigen taal. Maar deze ‘linguïstische travestiet’, de term is van Benstock, viel enigszins tussen de wal en het schip. Door mannen werd ze als bedreiging gezien - bekend zijn haar controverses met Joyce en Hemingway - van vrouwen wilde ze, buiten Toklas, weinig weten en ze wilde helemáál niet met hen geassocieerd worden.

Kay Boyle

Gebruikte Stein haar subversieve, eigenzinnige stijl om de lezer op een dwaalspoor te brengen over de werkelijke aard van haar onderwerp, Djuna Barnes, de andere schrijfster die Benstock in de modernistische eregalerij opgenomen wil zien, deed het omgekeerde: zij schreef juist als een lesbiënne maar ontkende dat ze het was (‘Ik ben niet lesbisch. Ik hield van Thelma, dat was alles,’ zei ze over Thelma Wood met wie ze jarenlang een verhouding had). Barnes was een bijzonder geval. Vooral bekend door haar romans Ryder (1928) en Nachtwond (1936), haar opvallende schoonheid en scherpe antwoorden, was ze jarenlang in de Parijse literaire wereld van die tijd een toonaangevende figuur, waarbij als groot pre steevast vermeld werd dat zij de enige vrouw was met wie James Joyce graag in discussie ging. Maar Benstock geeft een uitstekende, uitvoerige analyse van de opvallende verschillen tussen haar journalistieke of satirische werk, en de zeer pessimistische, decadente kijk op de wereld die uit bijvoorbeeld Nachtwond spreekt. Voor Djuna Barnes, zo concludeert zij, was de homoseksuele erotiek een kwaadaardige grap van de natuur, want ze werkt een verlangen op dat tot niets leidt, in elk geval niet tot nakomelingschap. Na diverse liaisons, ook met mannen, overmatig alcoholgebruik en een verblijf in een kliniek voor geestesgestoorden redde Peggy Guggenheim haar leven door de terugreis naar de Verenigde Staten voor haar te betalen. In Greenwich Village leefde ze nog veertig jaar zo teruggetrokken dat haar buurman e.e. cummings van tijd tot tijd uit zijn raam riep: ‘Are ya still alive, Djuna?’ Na haar dood in 1982 werden tussen haar papieren fragmenten van het gedicht gevonden waaraan ze al die veertig jaar gewerkt had.

James Joyce, Sylvia Beach en Adrienne Monnier

Nancy Cunard

Even tragisch was het lot van de rijke erfgename van de scheepvaartlijn van dezelfde naam, Nancy Cunard. Eerst slechts bekend als geldschieter voor de surrealisten, deed ze daarna intelligenter werk: ze drukte de mooiste boeken op haar Hour Press, stelde een vier kilo wegende anthologie samen over negers, Negro, en was samen met Janet Flanner een van de weinige vrouwelijke verslaggevers in de Spaanse Burgeroorlog. Daarna belandde ook zij, geveld door drank, anorexia en paranoia, in een krankzinnigengesticht. Evenzo verging het de jonge Engelse dichteres Renée Vivien die na veel poëzie over dood, verderf en erotiek in 1909 op tweeëndertigjarige leeftijd een zelfgekozen dood stierf.

Gertrude Stein en Alice B. Toklas

Rituele feesten

Maar het was niet allemaal treurigheid en ellende bij de uitgewekenen. Een energiek tegenwicht vormde Natalie Clifford Barney, over wie Benstock kennelijk veel ongepubliceerd materiaal gevonden heeft. Van alle emigrantenschrijfsters leed zij waarschijnlijk het minst onder haar puriteinse opvoeding. Ze maakte van haar leven een kunstwerk, een esthetische en sensuele ervaring. In de Temple d' Amitié in de tuin bij haar huis in de Rue Jacob waar alleen vrouwen toegelaten werden, organiseerde ze rituele feesten ter ere van Sappho. Colette danste er naakt, of men zag er Dolly Wilde gekleed als haar oom Oscar. Maar ook ondersteunde zij, dankzij een enorm geërfd kapitaal, haar kunstenaarsvrienden in een literaire salon die meer dan zestig jaar zou bestaan. Het klassieke vers ging haar net zo gemakkelijk af als het epigram, het toneelstuk of de gothische roman. Ze was trouw in haar vriendschappen en ontrouw in de liefde. Helaas verknoeide ze het halverwege haar leven toen haar tot dan pacifistische ideeën en geschriften omsloegen in een giftig antisemitisme.

Een groot deel in Women of the Left Bank wordt ingeruimd voor wat Benstock de ‘vroedvrouwen van de literatuur’ noemt, de vrouwen die ervoor zorgden dat experimenteel werk ook ergens gepubliceerd kon worden. De bekendste zijn natuurlijk de vriendinnen Adrienne Monnier met haar Maison des Amis des Livres, en Sylvia Beach van de boekhandel Shakespeare and Co, beide in de Rue de l'Odéon, die van 1921 tot 1932 vrijwel al hun geld en tijd spendeerden om Ulysses van Joyce uitgegeven te krijgen. Maar ook Margaret Anderson en Jane Heap moesten in 1921 voor het gerechtshof in New York verschijnen op beschuldiging van obsceniteit wegens het publiceren van gedeelten uit Ulysses in hun tijdschrift Little Review. Het proces werd overigens een week uitgesteld omdat twee van de drie rechters de aangeduide choquerende passages niet begrepen. En dan was er nog transition van Eugene en Maria Jolas dat vooral een plaats gaf aan, alweer, Joyce maar ook Stein, Claire Goll, Djuna Barnes, Caresse Crosby, Zelfs Alice B. Toklas zette een uitgeverij, Plain Editions, op om het werk van Stein gedrukt te krijgen dat tot 1930 voor een groot deel uit manuscripten op een plank bestond.

Energieke, intelligente, begaafde vrouwen, Benstock schudt er veel zo uit haar mouw en geeft ze alle eer door hun teksten aan een grondige analyse te onderwerpen. Maar allemaal, misschien met uitzondering van Gertrud Stein, bleven ze aan hun talent twijfelen. Barnes, die de Greta Garbo van de literatuur werd. Janet Flanner die vijftig jaar lang om de twee weken haar ‘Brief uit Parijs’ naar de New Yorker stuurde met steeds grimmiger analyses van de politieke situatie in Europa, maar die dacht dat ze het toch nooit zo goed als Hemingway zou kunnen. Edith Wharton die meer dan veertig boeken schreef en ruimer dan welke mannelijke collega dan ook van haar pen kon leven, maar die toch in het autobiografische A backward glance noteerde: ‘Elke poging om je eigen werk te analyseren lijkt te impliceren dat je het waarschijnlijk acht dat het van blijvende waarde zal zijn, een veronderstelling die ik ogenblikkelijk wens te verwerpen.’ Wat dat betreft konden ze wel enige aanmoediging gebruiken uit het literaire vrouwenbolwerk dat oprees in Odéanië, zoals Adrienne Monnier het gebied tussen de Rue Jacob (Natalie Barney), Rue de Fleurus (Gertrud Stein) en de Rue de l'Odéon (zijzelf) noemde. Dat dat bolwerk overigens pas na zo veel jaar ontsloten kon worden in Women of the Left Bank zegt niet alleen iets over de eerste helft van deze eeuw maar ook iets over de tweede.

■