Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 11]

Van meet af aan gelieerd aan de politiek
De autoriteit van de Franse intellectuelen

Les intellectuels en France De l'affaire Dreyfus à nos jours door Pascal Ory en Jean-François Sirinelli Uitgever: Armand Colin, 264 p., f 41,50
Eloge des intellectuels door Bernard-Henry Lévy Uitgever: Grasset, 168 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 26,50

Mels de Jong

‘De intellectueel is, zoals iedereen weet, nogal een modern dier. Er zijn altijd kunstenaars geweest. Er zijn altijd schrijvers geweest. Maar er zijn niet altijd - en dat is het hele verschil - kunstenaars of schrijvers geweest die het natuurlijk en nuttig vonden om zonder enige opdracht uit hun discipline te stappen en op grond van een elders verworven autoriteit hun stem te mengen in de grote debatten van hun tijd.’ Aldus Bernard-Henri Lévy in zijn recent verschenen Eloge des intellectuels. Het is, naast een plaatsbepaling in de tijd, een aardige definiëring van het begrip intellectueel. De intellectueel als eigenwijze en bemoeizuchtige dilettant, die de gebeurtenissen in zijn omgeving hinderlijk volgt en voorziet van doorgaans scherp geformuleerde commentaren.

Hoewel het begrip al langer bestond, is de koppeling met de term ‘intellectueel’ pas tot stand gekomen ten tijde van de Dreyfus-zaak in Frankrijk. Naar het schijnt is het Clemenceau geweest die het woord voor het eerst heeft gebruikt, toen hij op 23 januari 1898 schreef: ‘Is het geen teken aan de wand, al die intellectuelen die uit alle windrichtingen komen en zich scharen achter één idee?’ Maar populair wordt het begrip pas als de schrijver Barrès zich heeft meester gemaakt van het woord. En dit laatste vrij letterlijk, want hij schijnt het te willen voorbehouden voor zijn eigen rechts-nationalistische richting. In 1914 verschijnt de eerste psychologische studie over de intellectueel, van de hand van Augustin Cartault, met daarin woorden die men ook nu nog wel herkent: ‘Als men de kwalificatie toepast op anderen, gebeurt dat soms met een zekere ironie; niettemin voelt men zich toch vernederd als zij ons onthouden wordt, en als men er niet al te openlijk mee te koop loopt, is dat enkel uit vrees van ijdelheid beticht te worden.’

Pascal Ory en Jeabn-François Sirinelli hebben in een gedegen boekwerk, Les intellectuels en France, de l'affaire Dreyfus à nos jours, getracht de rol te bepalen die de intellectuelen in Frankrijk hebben gespeeld tijdens de vaak tumultueuze historische ontwikkelingen van deze eeuw. Dat zij de Dreyfus-zaak als beginpunt hebben gekozen is niet verwonderlijk. Niet alleen ontstond het woord in deze periode, maar bovendien leidde de zaak tot een scheiding der geesten die waarschijnlijk pas door de Tweede Wereldoorlog ongedaan gemaakt kon worden. Alle ingrediënten vooreen welhaast exemplarische botsing tussen rechts en links waren dan ook wel aanwezig in deze spionagezaak waarin de joodse officier van de generale staf Dreyfus onschuldig werd veroordeeld en de hogere legerleiding alles in het werk stelde om de gemaakte fouten te verdoezelen en de ware toedracht geheim te houden. De eer van het leger en daarmee de geloofwaardigheid van de natie stonden hier lijnrecht tegenover de justitiële en vooral ook menselijke gerechtigheid. Het feit dat het bovendien om een joodse officier ging wiens naam gezuiverd diende te worden, droeg er in niet geringe mate toe bij om de sentimenten te vertroebelen. Monarchisten, nationalisten en klerikalen maakten gemene zaak met de vreemdelingenhaat, maar vonden een alert blok van republikeinse krachten tegenover zich met als belangrijkste woordvoerders Zola, Anatole France en ook Péguy, die zich trouwens later tot het andere kamp zou bekeren. De rechterzijde had als voornaamste spreekbuis de populaire en autoritaire Maurice Barrès en telde verder namen als Léon Daudet en Paul Valéry. In deze tijd ontstaat ook de monarchistische beweging l'Action française, die onder de bezielende leiding van de dichter Charles Maurras in de eerste decennia van de twintigste eeuw de rechtse krachten zal bundelen.

Bernard-Henry Lévy
abc

Jean-Paul Sartre
jacques robert

Raymond Aron
jacques robert

Zo werd de Dreyfus-zaak op de scheiding van twee eeuwen de toetssteen waaraan de Franse intellectuelen hun identiteit konden bepalen. Rechts en links hadden een duidelijk gezicht gekregen, en het zouden pas latere ontwikkelingen als het communisme en het fascisme zijn die door nieuwe nuanceringen opnieuw zorgden voor scherpe polariseringen binnen de kringen der intellectuelen.

Ory en Sirinelli volgen de gebeurtenissen op de voet, maar in hun wetenschappelijke ijver vergeten zij vaak zich al te zeer om de leesbaarheid van hun boek te bekommeren. Het lijkt er op of zij een opdracht hebben gekregen om niets, geen naam of feitje, over te slaan, maar dat het wel allemaal binnen de 250 pagina's moet blijven. Dit houdt al in dat men geen diepgaande analyse van de ideeën uit deze periode mag verwachten, maar eerder een tableau de la troupe van de intellectuelen en politici, soms zelfs verenigd in een persoon (dat schijnt te kunnen in Frankrijk), die gestalte hebben gegeven aan deze ideeën. Het resultaat is daarom een nuttig naslagwerk - ik zal er nog vaak in bladeren -, maar geen ‘leesboek’. Men is nu in staat om voortaan gemakkelijk na te zoeken wie waar en hoe stond.

Bezinning

Niettemin, de behandelde periode was natuurlijk boeiend genoeg en er waren vele cruciale momenten die lichte aardbevingen veroorzaakten binnen het intellectuele klimaat. Zoals bijvoorbeeld de beruchte rechtse rellen van februari 1934 in Parijs naar aanleiding van het Staviski-schandaal, die ten koste van veel doden en gewonden werden onderdrukt en die tot gevolg hadden dat de radicaal Daladier zich terugtrok uit de regering, maar ook dat links zich ging hergroeperen tot een sterk antifascistisch gekleurd volksfront. Voor veel intellectuelen betekende de zesde februari een moment van politieke bezinning. De ondanks alles sympathieke twijfelaar Drieu la Rochelle ‘weet’ het eindelijk, en bekeert zich tot een fascistisch socialisme. In de oorlog keert de twijfel terug, maar het heeft dan voor hem geen zin meer: hij pleegt zelfmoord. Voor Robert Brasillach, die al van jongsaf tot de ‘harem’ van Maurras' Action française behoorde, is deze datum het sein om zich te distantiëren van de zijns inziens te lauwe Maurras en zich in geschrifte te gaan inzetten voor de zaak van een Franse variant van het fascisme. Zijn orgaan van voorkeur is hierbij het door en door fascistische en antisemitische Je suis partout. Als een van de weinigen is hij met een verrassende onwankelbaarheid trouw gebleven aan zijn overtuigingen en hij werd op 6 februari 1945, op de elfde verjaardag van het Parijse oproer, terechtgesteld. Voor een aantal anderen gold dat het roer vele malen om kon, hetgeen pleit voor de zienswijze dat extreme politieke standpunten verankerd liggen in de persoonlijkheid maar dat de kleur wordt bepaald door de omstandigheden. Drieu noemde ik al, maar verder is Doriot een notoir voorbeeld: gezaghebbend communist, maar halverwege de jaren dertig oprichter van de PPF (Parti Populaire Français), een aanvankelijk linkse, anticommunistische partij, die geleidelijk aan een steeds sterkere fascistische signatuur zou krijgen. In zijn voordeel moet gezegd worden, dat het haast obligate antisemitisme bij hem ontbrak. En dan natuurlijk Claude Roy, nu een literaire mandarijn, maar in zijn vormende jaren een draaikont eerste klas.

Als we even afzien van de periode van de Tweede Wereldoorlog waarin de linkse intellectuelen ondergronds gingen en er dus een einde kwam aan een open debat, dat blijkt de situatie daarna grondig gewijzigd. Links voert de boventoon en het sleutelbegrip heet ‘engagement’. Wat voor Julien Benda in 1927 nog ‘het verraad der intellectuelen’ was, blijkt nu het onderscheidende attribuut. Pikant is dat de auteur van het begrip, Sartre, pas laat tot deze positiebepaling is gekomen. Zeer lang heeft hij zich verre gehouden van de politiek en in 1936, toen het Volksfront van Blum de meerderheid verwierf, heeft hij zich zelfs van stemming onthouden. Pas de oorlog heeft hem van mening doen veranderen, maar zonder dat hijzelf ooit daadwerkelijk aan het verzet is gaan deelnemen.

Interessant, want illustratief voor de standpunten van de intellectuelen na de oorlog, is de parallel die Ory en Sirinelli trekken met de ontwikkeling van Raymond Aron. Sartre en Aron waren studievrienden op de Ecole normale supérieure en volgden beiden een leerstage in Berlijn in het begin van de jaren dertig. Aron verbond hier, anders dan Sartre, politieke consequenties aan en steunde in '36 het Volksfront. Later zou zijn politieke interesse zich in meer liberale zin ontwikkelen. Hoewel hij nog met Sartre tot de oprichters van Les temps modernes behoort, scheiden hun wegen zich daarna snel. Sartre aarzelt over de mate van toenadering tot het communisme. Van 1952 tot 1956 loopt hij openlijk mee, om zich na Hongarije weer te distantiëren. Hij blijft niettemin zeer actief en laat geen gelegenheid voorbijgaan om van zijn linkse gezindheid blijk te geen. Aron kiest voor het ‘Atlantische’ kamp, en verklaart met L'opium des intellectuels halverwege de jaren vijftig de koude oorlog aan de meelopers met het communisme. Sartre zal het boek geen woord waardig keuren. Het zal vele jaren duren, eerst komen nog Algerije en mei '68, voordat de tegenstellingen aan scherpte verliezen en de oude strijdmakkers elkaar weer terugzien en de handen schudden. Het is bij een demonstratie voor de Vietnamese bootvluchtelingen.

Lévy voorziet in zijn boek deze ontmoeting van enig cynisch commentaar: ‘En ja, plotseling was alles voorbij. Wat zeg ik? Er was sprake van een misdaad. Want hier ontlook aan het Parijse firmament een wonderlijk personage, een kloon haast, een kruising tussen Sartre en Aron, die men het beste een “Sartron” zou kunnen noemen en wiens rol het was een streep onder alles te zetten, alle oude gewoontes te laten varen en ons duidelijk te maken dat voortaan de taak van de intellectuelen was het met elkaar eens te worden. Eenheid wordt een deugd. Verzoening een imperatief. Het compromis een zege. Les een van de Sartron: tegenover de noodlottigheden van de wereld, tegenover de

Vervolg op pagina 16