Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 9]

Oordelen over intellectuelen en er geen zijn
De domineesfilosofie van Lolle Nauta

De factor van de kleine c Essays over de culturele armoede en politieke cultuur door Lolle Nauta Uitgever: Van Gennep, 183 p., f 28,50

Bart Tromp

Drie thema's komen in deze essaybundel aan de orde: Afrika, intellectuelen en marxisme. Er zijn wel verbindingen tussen, maar als zodanig functioneert niet het in de inleiding opgevoerde begrip ‘cultuur met de kleine c.’

Dit is een variant van het sociologische begrip ‘cultuur’ en het dient ter onderscheiding van het esthetische begrip ‘Cultuur’, dat in het spraakgebruik vrijwel identiek is met ‘Kunst’. Deze ‘cultuur met de kleine c’ komt eigenlijk alleen aan de orde in het opstel over ‘culturele armoede’. Nauta wil dit laatste begrip ‘invoeren’ om er aldus de aandacht op te vestigen dat armoede en werkloosheid niet alleen materiële gevolgen met zich meebrengen, maar ook culturele. De deelname aan het maatschappelijk leven wordt erdoor bemoeilijkt, soms onmogelijk gemaakt: men wordt in een isolement gedwongen. Deze ontdekking van Nauta behoeft geen nadere toelichting (die ontbreekt overigens), omdat hij hier, in een nodeloos ingewikkelde filosofische terminologie, iets naar voren brengt wat al bekend is, sinds bijna zestig jaar geleden het eerste sociologische onderzoek naar werkloosheid werd verricht. Voor Nederland kan men wat dit betreft verwijzen naar het klassieke onderzoek van Van Heek naar de gevolgen van de Crisis onder Twentse textielarbeiders. Ik noem dit onderzoek van een halve eeuw gelden, omdat Nauta niet alleen in de mening verkeert dit begrip uit te vinden, maar ook suggereert - zonder daar overigens maar één argument voor aan te voeren - dat deze ‘culturele armoede’ een nieuw, recent verschijnsel is.

Het laatste essay is een uitgebreide (eerder in Socialisme en democratie verschenen) boekbespreking van Leszek Kolakowski's Geschiedenis van het marxisme, door Nauta niet zonder reserves een ‘magistraal werk’ genoemd. De Nederlandse vertaling is ‘al weer enkele jaren oud’ zodat men voor de ‘interessante ontwikkelingen’ die het marxisme volgens Nauta in Frankrijk, Engeland, Italië en Duitsland te zien geeft, niet bij Kolakowski terecht kan. Dit is een wat raar argument, als men weet dat Nauta er meer dan drie jaar over deed om zijn recensie in te leveren, en niet de moeite neemt de lezer te vertellen wat die ‘interessante ontwikkelingen’ dan wel behelzen, en in welk opzicht ze de conclusies van Kolakowski aantasten.

Lolle Nauta
klaas koppe

In zijn intelligente bespreking volgt Nauta de lijn in het betoog van Kolakowski. Maar onder diens conclusie probeert hij zich uit te draaien. De kern van het marxistisch project is volgens Kolakowski de onderdrukking van de individualiteit van de mens. Welnu, zegt Nauta, dat geldt in ieder geval niet voor het ‘Westers marxisme’, zie maar naar Adorno en Sartre. Die stellen het individu juist centraal. Dit is een onbevredigende redenering. Want Adorno en Satre zijn in het geheel niet representatief voor het ‘Westers marxisme’. Sterker nog: de meeste ‘Westerse marxisten’ vinden dat die twee helemaal niet bij het marxisme horen. (Iets anders is dat Sartres hoofdwerk Critique de la raison dialectique moeilijk kan worden gelezen als een traktaat over menselijke individualiteit.)

Kolakowski heeft geschreven dat het marxistische denken voor zover het waardevol is geweest allang is opgenomen in de hoofdstroom van het denken, en niet meer specifiek ‘marxistisch’ is. (Nauta merkt daarbij op dat die stelling door mij ‘nagepraat’ is, maar ik verdedigde haar al in artikelen ver voor Kolakowski's werk werd gepubliceerd.) Met die stelling is Nauta het om twee redenen niet eens. ‘In de eerste plaats omdat de normatieve inzichten van Marx en zijn nazaten in het geheel niet triviaal zijn.’ Die ‘normatieve inzichten’ komen volgens hem neer op het scheppen van ‘nieuwe en rechtvaardige produktieverhoudingen... door de verovering van de produktiemiddelen’. Hoe de eerste eruitzien, daarover zwijgt Nauta. En dat uitvoering van dit program ‘niet altijd gelukt is’ (waar dan wel?) doet aan de waarde ervan, Nauta dixit, niets af. Ik vind dit vage en lichtzinnige praatjes, die men zich na de ervaringen van de twintigste eeuw niet meer kan permitteren.

De tweede reden die hij tegen Kolakowski aanvoert is dat je zo veel kunt leren van de geschiedenis van het marxisme. Hoewel Nauta met dit essay aantoont dat er intellectuelen zijn die er juist niet veel van leren, tast zijn stelling natuurlijk in het geheel niet de conclusie van Kolakowski aan. Het eventuele belang van de geschiedenis van een doctrine zegt niets over de juistheid van haar inhoud.

Afrika

Een ruim deel van deze bundel bevat de neerslag van Nauta's driejarige verblijf als docent filosofie in de Zambiaanse hoofdstad Loesaka. Hier en daar wordt men getroffen door de waarnemingen die hij vanuit die positie maakt, maar deze worden vrijwel steeds overspeeld door de stellige conclusies van de auteur, die het de lezer vrijwel onmogelijk maken ze zelf te trekken. De generaliseringen waarbij Zambia ‘Afrika’ wordt, zijn niet van de lucht. Ik voel mij niet competent tot een oordeel over Nauta's essay over Afrikaanse filosofie, al boezemt de klakkeloze manier waarop hij de wetenschappelijk allang in diskrediet geraakte onderontwikkelingstheorie als basis hanteert voor zijn schema mij niet veel vertrouwen in.

Interessanter is zijn kritiek op cultureel relativisme als een vorm van neokolonialisme, ook al zou men ook hier graag wat meer betoog en wat minder conclusies hebben vernomen. Nauta's beduchtheid zich ongewild in dienst te stellen van een ‘cultureel imperialisme’ spreekt dan uit bijna elke bladzijde. ‘Het paternalisme kan zeer verschillende vormen aannemen,’ waarschuwt hij, maar de ironie van zijn Afrikaanse bespiegelingen is dat de rode draad erin een eigenaardige variant van paternalisme is. ‘Door hun opvoeding zijn Afrikanen met weinig of geen scholing niet getraind om in alternatieven te denken,’ stelt Nauta vast. Zijn remedie: de sociale wetenschappen, inclusief de filosofie, moeten ‘de Afrikanen’ professioneel leren beoefenen. Dan kunnen ze meer in termen van alternatieven denken, en wordt Afrika minder afhankelijk van het Westen.

Het meest geruchtmakende opstel in de bundel is dat over Nederlandse intellectuelen, eerder dit jaar verschenen in het Nieuw Wereldtijdschrift. Het wordt hier vergezeld van een eveneens eerder verschenen opstel dat volgens Nauta over Renate Rubinstein en mij gaat, en gelezen moet worden als case-study bij zijn algemene stellingen.

Geruchtmakend; zeker. Maar het is noch een goed, noch een interessant essay. Sterker nog: zelden heb ik over dit onderwerp een verhaal gelezen dat zo onlogisch en krakkemikkig in elkaar zit. De teneur van de andere stukken keert hier versterkt terug: Nauta verwart redeneren met poneren, en voert niet of nauwelijks argumenten of empirische steun voor zijn stellingen aan, hij poneert een bepaald beeld van ‘de intellectueel’, maar draait er voortdurend omheen of dat nu een normatief beeld is, dan wel een empirische generalisatie. In het eerste geval zou hij moeten uitlkeggen hoe hij aan dat normatieve beeld komt, en op basis van welke uitgangspunten hij dat aanvaardt; in het tweede geval zou hij gegevens moeten aanvoeren die de feitelijke juistheid van zijn beeld ondersteunen. Hij doet geen van beide.

Hij brengt zijn verhaal als een zoektocht naar de factoren die het Nederlandse intellectuele klimaat bepalen. Bepalen blijkt als snel identiek te zijn met frusteren. Nauta voert drie factoren aan: taal, christendom en verzuiling. Nederandse intellectuelen gaan er allereerst onder gebukt dat zij wel andere talen lezen, maar dat de grote geesten die in het Frans, Engels en Duits schrijven, geen Nederlands lezen. Volgens Nauta werkt dit geestelijk provincialisme in de hand. Met hetzelfde recht kan ik beweren dat een Franse intellectueel, die alleen maar Frans leest, daarom provincialistischer is dan een Nederlandse.

Wekkeronderdelen

De tweede bepalende/frustrerende factor noemt Nauta het christendom. Die uitte zich bijvoorbeeld in het feit dat de Nederlandse filosofie heel lang een ‘domineesfilosofie’ is geweest. Dat is sinds vijftien jaar veranderd, constateert Nauta. ‘Maar dat betekent echter helaas niet dat daarmee aan de invloed van de godsdienst op de Nederlandse filosofie een eind is gekomen.’ Hoe die invloed zich dan bestendigt, daarover horen we vervolgens niks. Evenmin over wat dit dan met Nederlandse intellectuelen te maken heeft, want die vind je volgens Nauta's definitie voornamelijk buiten de universiteiten.

Het christendom als bepalende factor voor het intellectuele klimaat keert vervolgens terug in een andere gedaante: die van de verzuiling. Een Nederlandse intellectueel kan en wil zich volgens Nauta niet met een zuil vereenzelvigen. Maar aan het bestaan van de verzuiling

[p. 10]

kan hij ook niet voorbijgaan. Daarom en dat is de centrale conclusie van Nauta - moet? is? de Nederlandse intellectueel een man of vrouw van het politieke midden zijn.

De logica van deze analyse ziet eruit als een verzameling wekkeronderdelen. Ze hebben allemaal wat te maken met een compleet instrument, maar alle onderlinge verband is zoek, en het is zelfs niet zeker of uit de verzameling een werkend tikinstrument kan worden gemonteerd. De verzuiling is al meer dan twintig jaar geleden teloor gegaan, het christendom speelt vrijwel geen rol meer - maar door die twee wordt de hedendaagse Nederlandse intellectueel getekend en gefrusteerd, en naar het politieke midden getrokken! Voor zover men dit een betoog kan noemen, is het klinkklare onzin. Dit wordt nog duidelijker als men ziet waar Nauta's conclusie op neerkomt en wie dan wel die Nederlandse intellectuelen zijn die door christendom en verzuiling allemaal in het politieke midden zijn samengedrongen. Nauta noemt ze: Jan Blokker, Hugo Brandt (‘Ik ben niet links’) Corstius, J.L. Heldring, K.L. Poll, Gerrit Komrij, Rudy Kousbroek, H.J.A. Hofland. Harry Mulisch, Karel van het Reve, Renate Rubinstein, ikzelf.

De algemene stelling (‘Nederlandse intellectuelen leggen een angstvallige voorkeur aan de dag voor het politieke midden’) meent Nauta vervolgens te illustreren met wat hij noemt een case-study over de twee laatsten van het bovenste rijtje. Hij neemt zich in het desbetreffende essay voor de vraag te beantwoorden waarom sommige linkse columnisten (i.c. Rubinstein en Tromp) zo vaak kritiek op ‘links’ uiten. Die vraag wil hij toespitsen door onze kritiek op de kerkelijke vredesbeweging (die hij zonder enige toelichting kampioen van ‘links’ rekent) nader te onderzoeken.

Dit onderzoek vindt niet plaats. Renate Rubinsteins artikelen, later in boekvorm verschenen (Met gepast wantrouwen, Meulenhoff 1982), worden uitsluitend beoordeeld op één passage uit een stuk waarin zij de pijnlijke associatie noemt die zich bij mensen met enig historisch bewustzijn voordeed toen bij de grote demonstratie van 21 november 1981 de leus voor een ‘Nieuw Europa’ werd aangeheven. Precies veertig jaar eerder had zich immers op datzelfde plein een massademonstratie verzameld onder een spandoek met de titel ‘Mit Adolf Hitler in ein neues Europa’. Ook Nauta noemt ‘Nieuw Europa’ een ongelukkige frase. Maar dat rechtvaardigt volgens hem niet dat Renate Rubinstein die vredesdemonstranten ‘fanatiek’ en ‘intolerant’ noemt. Wie haar tekst daarop terugleest merkt dat ze dat helemaal niet heeft gedaan. Ze citeert de Britse auteur Themerson die het niet over de demonstranten op het Museumplein had toen hij schreef dat geloof mensen somtijds intolerant en fanatiek maakt. Ze voegt daar aan toe dat ze de demonstranten op het Museumplein nu juist ‘niet erg fanatiek’ vond.

Nauta is met andere woorden een zeer oppervlakkig lezer die met citaten knoeit, maar ook dat is geen excuus om te schrijven dat Renate Rubinstein de term ‘fascisme’ heeft gebezigd met betrekking tot het IKV en de vredsbeweging, want dat is niet waar.

Ondeugdelijk redeneren

Precies dezelfde leugen debiteert Nauta over mij. (In de discussie die zich daarop in de ingezonden-stukkenrubriek van dit weekblad ontspon moest Nauta toegeven dat hij zijn beschuldiging niet feitelijk kon waarmaken, maar beriep hij er zich op dat ik zoiets ‘naar de geest’ bijna had beweerd. Daarom handhaafde hij zijn leugen.) Voor de houdbaarheid van de stelling van Nauta pleit niet dat hij deze baseert op slecht lezen, ondeugdelijk redeneren en het vervalsen van andermans uitspraken. Wat mij nog meer verbaast is dit: over de standpunten en argumentaties van het IKV en de vredsbeweging hebben ik (en andere intellectuelen die hij aanvalt) in de achterliggende jaren tientallen grotere en kleinere stukken stukken gepubliceerd. Op de inhoud van die stukken gaat Nauta in het geheel niet in. Precies zo acht hij het niet nodig ook maar één argument aan te voeren waarom hij het zo hartgrondig eens is met het IKV dat hij elke kritiek daarop ontoelaatbaar acht. Hij daalt, kortom, af in de gierput van kennissociologie, waar niet telt wat iemand heeft gezegd, maar dat hij het heeft gezegd. De case-study blijkt een gewichtigdoenerige exegese van twee vervalste citaten te zijn.

In een interview in VN heeft Nauta uitgelegd dat zijn ergernis over het dédain van degenen die hij Nederlandse intellectuelen noemt voor de ‘vredesbeweging’ de aanleiding is geweest voor deze verhalen. Ik denk dat hij er beter aan had gedaan die ergernis te sublimeren tot een inhoudelijke anti-kritiek in plaats van deze te transformeren in pretentieuze kletskoek, die maar al te veel trekken vertoont van de door Nauta zo verafschuwde ‘domineesfilosofie’. Deze laatste vertoont zich bij hem in een even zelfverzekerd als rancuneus toontje, waarin ‘de doorsnee Westeuropeanen’, ‘tal van academici’, ‘alle westerse achterhoofden’, ‘de spraakmakende intelligentsia’, et cetera, worden toegesproken. Ze keert terug in Nauta's vrijwel complete onkunde op het terrein van de politiek, die hem niet weerhoudt van pijnlijke onzin, zoals de honende bewering dat de leiders van het Poolse Solidariteit ‘in een onbewaakt ogenblik zelfs overwogen om het communisme maar af te schaffen’.

Er is nog een derde aspect aan deze domineesfilosofie après la lettre. Het is de verhevenheid van de kanselredenaar boven de menigte. Nauta is geen intellectueel, hij oordeelt over intellectuelen. Zijn eigen positie is hier (anders dan in Afrika) nergens onderwerp van reflectie. Hij heeft zelf nergens wat mee te maken.

Het merkwaardigste voorbeeld daarvan is zijn aanval op de manier waarop de Groningse universiteit het W.F. Hermans maar al te aantrekkelijk maakte heen te gaan als lector. Voor Nauta een bewijs dat in Nederland intellectuelen aan de universiteit even zeldzaam zijn als in de politiek. ‘Geen professor of student die op het idee kwam voor de schrijver in het krijt te treden,’ schrijft hij er, heilig verontwaardigd als immer, achteraan. Ook Lolle Nauta, hoogleraar te Groningen, hield toen om door hem hier niet verklaarde redenen zijn mond.

■