Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 7]

Wonderkinderen van de metropool
De geschiedenis van de Newyorkse intellectuelen

New York intellect A History of Intellectual Life in New York City, from 1750 to the Beginnings of our own Time door Thomas Bender Uitgever: Alfred A. Knopf, 422 p., f 65,25
Prodigal sons The New York Intellectuals and their World door Alexander Bloom Uitgever: Oxford University Press, 461 p., f 95,75

Maarten van Rossem

Randolph Bourne

De geïnteresseerde buitenlander die wil weten wat typisch Nederlands is, doet er goed aan zijn verblijf in Nederland niet te beperken tot een bezoek aan Amsterdam. Hij moet, zelfs al wordt hij door verveling overmand, enige dagen doorbrengen in Apeldoorn, Sneek of Oss. Amsterdam ligt wel in Nederland maar is geen typisch Nederlandse stad. Het is een culturele metropool. Inderdaad, een klein metropooltje, maar niettemin een metropool. De culturele metropool is enerzijds deel van de nationale cultuur van het land waarin ze is gesitueerd, beschikt echter anderzijds over het vermogen om uit te stijgen boven het provincialisme van de nationale cultuur. In Apeldoorn is het niet mogelijk om de grenzen van de nationale cultuur te overschrijden, om naar buiten te kijken, in Amsterdam wel. Wie in Apeldoorn dichterlijke neigingen bij zichzelf ontdekt, zal bij gebrek aan gelijkgestemden al snel de neiging vertonen om naar Amsterdam te vertrekken. De metropool concentreert de culturele mogelijkheden van een land en creëert daardoor nieuwe culturele mogelijkheden.

Wat geldt voor Amsterdam en Nederland geldt in extreme mate voor New York en de Verenigde Staten. Aan het eind van de achttiende eeuw was New York een blauwe maandag de hoofdstad van de Verenigde Staten. Thomas Jefferson achtte de stad echter niet geschikt als hoofdstad van de egalitaire en agrarische samenleving die hem als ideaal voor ogen stond en besloot in een moeras aan de rivier de Potomac een geheel nieuwe hoofdstad te laten bouwen. Zonder twijfel weerspiegelt sindsdien het drassige Washington het opmerkelijke provincialisme van de Amerikaanse samenleving veel beter dan het kosmopolitische New York. Sinds het afgewezen werd als nationale hoofdstad is New York zijn eigen weg gegaan. De stad voelt zich niet erg thuis in de natie en de natie voelt zich niet op haar gemak met de stad. New York staat enigszins los van de Verenigde Staten, gemeden maar onmisbaar. New York is de meest Europese van alle Amerikaanse steden. De aanwezigheid van Europa is van fundamenteel belang voor de cultuur en samenleving van de stad. Net als de meeste Europese immigranten kwamen ook de meeste Europese ideeën via New York de Verenigde Staten binnen.

Hoewel New York in de negentiende eeuw de levendigste stad van de Verenigde Staten was, was het nog lang geen culturele metropool. Ondanks allerlei goedbedoelde pogingen om het culturele leven te stimuleren, bleef het een provinciestad. Dat kwam onder andere doordat de welgestelde burgerij die in de stad de lakens uitdeelde, op gespannen voet stond met de massa van immigranten die New York in toenemende mate een cultureel pluriform karakter gaf. De angstige burgerij vond dat de immigranten met spoed veramerikaniseerd moesten worden. In haar verfijnde benepenheid begreep zij niet dat nu juist in de culturele pluriformiteit de vitale essentie van de stad was gelegen. Pas als die pluriformiteit aanvaard en gebruikt zou worden, zou New York zich kunnen ontwikkelen tot een culturele metropool. In de jaren negentig was er sprake van een groeiende discrepantie tussen de officiële cultuur van de burgerij en het leven in de stad. Het duurde echter tot na de eeuwwisseling voor de realiteit van de stad de keurige cultuur van de traditionele gezagsdragers overweldigde. Een belangrijke bijdrage aan die overweldiging leverde de sterke groei van het uitgeversbedrijf. Het grote aantal tijdschriften en kranten dat in New York werd gepubliceerd, bood een steeds omvangrijker en gevarieerder gezelschap van hele en halve intellectuelen de gelegenheid om van de pen te leven.

Geen smeltkroes

Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog ontketende een groep van jonge intellectuelen een culturele revolte. Geïnspireerd door de intense, verbale cultuur van de joodse immigranten van de Lower East Side van Manhattan wensten zij zich niet langer te conformeren aan de traditionele Angelsaksische culturele norm. De gebochelde en briljante Randolph Bourne, de belangrijkste vertegenwoordiger van het revolterende gezelschap, bepleitte de vorming van een nieuwe, transnationale Amerikaanse cultuur. De Verenigde Staten moesten vooral geen smeltkroes zijn; voorkomen moest worden dat de immigranten op zouden gaan in een homogene nationale cultuur. De Amerikaanse cultuur van de toekomst diende in de eerste plaats pluriform te zijn. Bourne wenste een proliferatie van subculturen. In de conversatie tussen die subculturen kon dan een nieuwe cultuur van grote diversiteit ontstaan. New York mocht zich niet aanpassen aan zijn onafzienbare provinciale achterland. Nee, de Verenigde Staten moesten herschapen worden naar het wanordelijke beeld van New York. De dirigenten van de culturele conversatie, de intellectuelen, moesten er bovenal voor zorgen zelfstandig te zijn, zich niet te laten inpakken door de burgerij. Een intellectueel was een spirituele zwerver met een gedeklasseerd brein of hij was helemaal geen intellectueel. Van die intellectuele zelfstandigheid was bij de opstandige jonge intellectuelen slechts zeer korte tijd sprake.

Omslag van de Partisan Review, 1950

Door de deelname van de Verenigde Staten aan de Eerste Wereldoorlog ontstond een nationale hysterie waarde meeste intellectuelen zich niet aan wisten te onttrekken. De rebellen van voor de oorlog kwamen nu tot de conclusie dat de Verenigde Staten in de wereld veel goeds konden verrichten en werden zelfs herhaaldelijk ontvangen door de adviseurs van de president. Terwijl zij opgewonden dachten werkelijk macht en invloed uit te oefenen, maar al te vaak de geheime wens van de intellectueel, waren zij in feite niet meer dan welbespraakte propagandisten van het regeringsbeleid. Alleen Bourne weigerde plaats te nemen in het warme bad van de nationale opwinding. Het conformisme dat de Amerikaanse deelname aan de Eerste Wereldoorlog verzoorzaakte, betekend een gevoelige klap voor de vitaliteit van het intellectuele leven in New York. Pas in de jaren dertig, toen de grote crisis de intellectuelen opnieuw in een oppositionele rol dwong, herwon het intellectuele discours in de stad de levendigheid van vlak voor de Eerste Wereldoorlog.

Het grote voorbeeld voor Bourne en zijn generatie bij hun pogingen om het culturele leven van New York te stimuleren, was Parijs. Parijs was niet alleen de culturele metropool van Frankrijk, het was de culturele hoofdstad van de wereld. Amerikaanse intellectuelen en kunstenaars die een werkelijk inspirerende omgeving zochten, verbleven in de jaren twintig bij voorkeur in Parijs. Na 1945 was die pelgrimage niet lange noodzakelijk. De uitkomst van de Tweede Wereldoorlog maakte New York tot de culturele hoofdstad van de wereld. Veel Europese intellectuelen die op de vlucht waren voor het nationaal-socialisme hadden al in de jaren dertig in New York een veilige haven gevonden. Zij zorgden voor een vereuropesing van het intellectuele leven in de stad en ruimden zo de laatste resten Amerikaans provincialisme op. Bovendien oriënteerden de gedemoraliseerde Westeuropese naties zich na de Tweede Wereldoorlog sterk op de Amerikaanse cultuur. Meer dan ooit tevoren werd New York de makelaar tussen de Amerikaanse en de Europese ideeënwereld.

Thomas Bender heeft dit allemaal heel aardig beschreven in zijn New York Intellect. Toch weet zijn omvangrijke monografie uiteindelijk niet te bevredigen. Het hoe en waarom van een innovatieve cultuur weet hij nooit beslissend uit de doeken te doen. Op welke manier de culturele motor van een metropool in elkaar zit, kan hij slechts aanduiden. Zijn boek bestaat voornamelijk uit lange, vaak zeer gedetailleerde beschrijvingen van de culturele instituties van de stad, gelardeerd met een grote hoeveelheid, op zichzelf vermakelijke, korte biografie- en van de diverse eigenaardige Newyorkers die in de loop der tijden geprobeerd hebben het intellectuele leven tot bloei te brengen. Tegelijkertijd maakt hij herhaaldelijk duidelijk dat de werkelijke vitaliteit van de stadscultuur voornamelijk te danken was aan de niet-institutioneel gebonden intellectuelen, aan de zelfstandige, in de bohème levende intellectuelen.

Misschien is het wel niet rechtvaardig Bender te verwijten dat hij zich geconcentreerd heeft op de geschiedenis van culturele instituties. Aan verenigingen en instellingen valt iets te onderzoeken, zij houden archieven bij. De bohème is haast per definitie een onbeschrijfelijke chaos. Zij functioneert juist vanwege haar chaotische karakter. Maar de historicus staat machteloos als hij de gang van al die kleine of grotere groepen van cafébezoekende intellectuelen moet traceren. De cultuur van de bohème blijft in haar essentie, hoeveel de deelnemende intellectuelen ook schrijven, een praatcultuur. Het tijdschriftartikel is vaak de neerslag of de voortzetting van een caféconversatie. Al dat gepraat gaat voor de historicus verloren.

We kunnen wel de condities beschrijven waaraan een grote stad moet voldoen om een culturele metropool te worden. Het centrum van zo'n stad moet op zijn minst een wanordelijk karakter hebben, het moet sociaal ongedefinieerd zijn. Iedereen moet daar iedereen op voet van gelijkheid kunnen ontmoeten. Het centrum van de culturele metropool is precies het tegendeel van een moderne buitenwijk, waar alle inwoners ongeveer even oud zijn, ongeveer dezelfde sociale positie innemen, ongeveer even veel verdienen en ongeveer even veel kinderen hebben. De buitenwijk heeft wel een cultuur, maar het is een dode cultuur die bij gebrek aan intellectuele frictie nooit iets nieuws zal voortbrengen. In het centrum van de metropool moet dan ook nog goedkoop en rommelig gewoond kunnen worden. Zodra de elektriserende attracties van het centrum de prijzen van het onroerend goed omhoog drijven, moeten de intellectuele bohemiens omzien naar een andere locatie. Zoals gezegd, de condities waaraan een culturele metropool moet voldoen, zijn bekend. Hoe uiteindelijk de culturele vernieuwing en verandering voortscharrelt, blijft betrekkelijk raadselachtig.

Coherente groep

De verbazende prominentie van het intellectuele gezelschap dat Alexander Bloom beschrijft in zijn Prodigal Sons is voor een belangrijk deel te danken aan de hierboven geschetste problemen van de historicus van het intellectuele leven. De New York Intellectuals vormden te midden van de culturele chaos van New York een buitengewoon coherente groep en zijn om die reden een favoriet onderwerp voor historici die zich met de recente intellectuele geschiedenis van de Verenigde Staten bezig houden.

De New York Intellectuals maakten hun toentertijd weinig opvallende entree op het Newyorkse intellectuele toneel aan het begin van de jaren dertig. Zij waren, op een enkele uitzondering na, kinderen van de eerste generatie joodse immigranten. Dat gaf hun in de Verenigde Staten al bij voorbaat een marginaal karakter. Thuis hadden zij vaak nog jiddisch gesproken, waardoor zij zich in de Amerikaanse cultuur maar ten halve thuis voelden. De New York Intellectuals waren in hun jonge jaren uitgsproken radicalen. Dat was enerzijds het

[p. 8]

gevolg van de socialistische sympathieën van hun ouders, anderzijds natuurlijk van het evidente falen van het Amerikaanse economische systeem in de jaren dertig. Omdat zij meenden dat alleen een revolutie de problemen van de Amerikaanse samenleving op kon lossen, raakten zij als vanzelf in het vaarwater van de Amerikaanse communistische partij. De twee aartsvaders van de New York Intellectuals, William Phillips en Philip Rahv, begonnen in 1934 met steun van de CPUSA een onooglijk tijdschriftje, de Partisan Review. Tussen de propagandistische publikaties van de partij nam de PR al direct een bijzondere positie in. Dat kwam omdat Phillips en Rahv niet alleen politieke maar ook culturele radicalen waren. Hun ideaal was een fusie tot stand te brengen van het politieke radicalisme en het literaire modernisme. Zij zagen niets in de proletarische culturele idealen van de partij. De arbeidsklasse had volgens hen geen eigen cultuur. Wilde de nieuwe, revolutionaire cultuur levensvatbaar zijn, dan moest zij gebruik maken van het beste wat de ‘burgerlijke’, maar in velerlei opzicht antiburgerlijke, modernistsiche cultuur had te bieden. Dit culturele radicalisme bracht Rahv en Phillips binnen twee jaar in botsing met de officiële cultuurpolitiek van de CPUSA. De CPUSA beschouwde het modernisme als ‘burgerlijk formalisme’ en de culturele toekomst in termen van eenvoudige eenakters over stakende arbeiders en inspirerende afbeeldingen van gespierde tractorbestuurders. Ook de politieke ontwikkelingen in de Sovjetunie droegen bij aan de onafwendbare breuk tussen de PR en de CPUSA. Rahv en Phillips moesten niets hebben van Stalins grote zuiveringen.

In 1936 werd de publikatie van PR onder auspiciën van de CPUSA gestaakt. Ruim een jaar later werd de publikatie hervat, maar nu was de PR een volkomen onafhankelijk tijdschrift geworden. Rond de zelfstandige, fervent antistalinistische PR verzamelde zich in de late jaren dertig een kring van redacteuren en medewerkers die de harde kern van de New York Intellectuals zouden vormen. Tot de redacteuren van de nieuwe PR hoorden Dwight Macdonald, Clement Greenberg en Mary McCarthy, tot de medewerkers Lionel Trilling, Saul Bellow, Delmore Schwartz, Irving Howe en Irving Kristol. Hoe prominent vele van deze lieden later ook geworden zijn, het zou een misvatting zijn de New York Intellectuals te vereenzelvigen met de Newyorkse intellectuelen. In New York Intellect merkt Bender regelmatig geïrriteerd op dat de New York Intellectuals zich in de laatste jaren wel erg op de voorgrond hebben gedrongen. Zij vormden, betoogt hij volkomen terecht, niet meer dan een van de vele intellectuele kringen in het cultureel zo pluriforme New York. De New York Intellectuals hadden bovendien een allerminst universele culturele belangstelling. Zij waren in hoofdzaak literaire intellectuelen, slechts een enkeling had belangstelling voor de schilderkunst en van de wereld van muziek en dans hadden ze al helemaal geen weet.

Na de breuk met de CPUSA bevonden redactie en medewerkers van de PR zich in een volledig politiek en cultureel isolement. Omdat zij nog steeds revolutionairen waren, konden zij zich niet aansluiten bij de Amerikaanse cultuur en de hervormingspolitiek van Franklin Roosevelt. Door hun fanatieke antistalinisme waren zij paria's in het linkse New York van die dagen, waar gevoelens van sympathie voor de Sovjetunie de norm waren. Bij afwezigheid van identificatiemogelijkheden, maakte de redactie van de PR van de nood een deugd. Het isolement bleek nu de enige verantwoorde intellectuele positie te zijn. In de PR werden allerlei geleerde essays opgenomen die beargumenteerden dat onafhankelijke intellectuelen, niet gebonden aan enige sociale klasse of politiek standpunt, vanouds de westerse cultuur bewaakt en gestuurd hadden. Ook in praktische zin hadden redacteuren en medewerkers geen moeite om zich ongebonden te voelen. Hun maatschappelijke vooruitzichten waren in deze jaren uitgesproken mager. Alleen met dun betaalde boekbesprekingen en een enkel tijdelijk baantje aan een avondschool wisten deze werkelijk freischwebende intellectuelen nog wat te verdienen.

Euforie

Zo dachten en deden de intellectuelen rond de PR precies wat Randolph Bourne de intellectuelen had voorgeschreven. Maar zoals het Bournes intellectuele bentgenoten was vergaan zou het ook de New York Intellectuals vergaan. Ze wisten hun absolute intellectuele onafhankelijkheid niet lang te bewaren en bezweken al op vrij korte termijn, gedreven door hun eigen ambities en de historische omstandigheden, voor de nationale euforie die de Verenigde Staten na de Tweede Wereldoorlog in haar greep kreeg. De eerste stap op de weg van de politiek-culturele marge naar het intellectuele centrum zette de redactie tijdens de oorlog. Aanvankelijk was de redactie van mening dat de oorlog, die toch niet meer was dan een strijd tussen imperialistische mogendheden, haar in het geheel niet aanging. Maar na enige jaren bleek die opstelling onhoudbaar. Het maakte wel degelijk uit wie de oorlog zou winnen. Daarom koos een gedeelte van de redactie halverwege de oorlog voor het eigen vaderland. Met verbazing en bewondering keek de redactie bovendien naar de geweldige industriële inspanning die de Verenigde Staten tijdens de oorlog leverden. Kennelijk was de Amerikaanse samenleving helemaal niet ten dode opgeschreven.

In de jaren direct na de Tweede Wereldoorlog trof de redactie van de PR zichzelf plotseling aan in de directe nabijheid van de ideologische stellingname van de Amerikaanse politieke elite. De Koude oorlog maakte het antistalinisme van de ene op de andere dag tot een populair standpunt. Het tijdschrift bood nu een wel heel attractieve combinatie: het was gematigd radicaal op politiek en cultureel gebied en terzelfdertijd zeer anticommunistisch. De PR was links genoeg en toch betrouwbaar. De enthousiaste steun die de New York Intellectuals aan de Amerikaanse buitenlandse politiek gaven, bevorderde hun verdere integratie in het intellectuele establishment. In deze zelfde jaren begonnen zij ook, geheel tegen hun eigen verwachtingen in, fraaie carrières te maken. Sommigen kregen goed betaalde banen bij de betere tijdschriften, anderen werden hoogleraar. De bohemiens van voor de oorlog, die hun dagen hadden gesleten met eindeloze gesprekken over literatuur en politiek, waren aanzienlijke burgers geworden.

Het kan de New York Intellectuals nauwelijks verweten worden dat ze concludeerden dat zij zich volkomen vergist hadden in de Verenigde Staten. De Verenigde Staten hadden, zo redeneerden zij na de oorlog, het best denkbare politieke en economische systeem. De Verenigde Staten waren in feite de revolutionaire natie waarnaar zij altijd op zoek waren geweest. De Verenigde Staten hadden de grote belofte van de industriële revolutie, vrijheid en welvaart voor alle staatsburgers, ingelost. In 1952 bevestigde de PR de nieuwe tevredenheid van de New York Intellectuals met het beroemd geworden symposium Our country and our culture. Afgezien van een enkele zwartkijker waren de meeste New York Intellectuals blijkens dit symposium van mening dat de status van de intellectuelen in de Verenigde Staten fundamenteel veranderd was. Macht en intellect waren in de Verenigde Staten gefuseerd.

Gewichtig en gezien waren de New York Intellectuals geworden, sommige dachten zelfs dat ze mee mochten schuifelen in de corridors of power. Het mooiste wat een New York Intellectual in de vroege jaren zestig kon overkomen was door president Kennedy uitgenodigd te worden voor een lunch in het Witte Huis. Intellectuele scherts en roddel met de machtigste man van de wereld; de zonen van de arme joodse immigranten hadden het werkelijk ver gebracht. Maar waren ze ook trouw gebleven aan de intellectuele taak die ze aan het eind van de jaren dertig op zich hadden genomen? Waren zij nog wel intellectuelen in de door Randolph Bourne bedoelde zin? Waren ook zij tenslotte niet verworden tot de door de ware machthebbers handig gevleide propagandisten van Amerika's macht en aanzien in de wereld? Sommigen wel, anderen niet. Toen in de jaren zestig een nieuwe generatie intellectuelen in opstand kwam tegen de interventie in Vietnam en het conservatisme en materialisme van de Amerikaanse samenleving vonden de meeste New York Intellectuals dat maar onzin. Zij hielden vol dat de euforie van de jaren vijftig en van de New Frontier terecht was geweest. Er was niets mis met de Verenigde Staten; er was iets mis met de critici. Een minderheid van de New York Intellectuals voelde zich wel aangesproken door de kritiek van de New Left. De onderlinge verdeeldheid over deze kwesties maakte in de jaren zestig een bitter einde aan het bestaan van de New York Intellectuals als coherent intellectueel gezelschap.

Joodse identiteit

Of Prodigal Sons nu een goed boek is, valt moeilijk te zeggen. Bloom besteedt veel aandacht aan aspecten van de levensloop van de New York Intellectuals die tot op heden te weinig aandacht hebben gekregen. Dat betreft in de eerste plaats het probleem van de joodse identiteit. Toen ze jong waren, wilden de New York Intellectuals zo snel mogelijk af van hun joodse identiteit. Na de oorlog kwamen zij langzaam tot de ontdekking dat de geschiedenis van de twintigste eeuw ervoor gezorgd had dat zij die identiteit nooit kwijt zouden kunnen raken. Zowel de holocaust als de staat Israël herinnerde hen permanent aan hun herkomst. Ze waren joods en ze bleven joods, zoveel was duidelijk. Maar wat die joodse identiteit nu inhield als je niet gelovig was kon niemand precies uitleggen. Bloom legt ook omstandig uit hoe ambitieus de New York Intellectuals waren. Hoe vastbesloten zij waren de arme joodse buurten te verruilen voor de charmes van Manhattan. Onvoldoende aandacht geeft Bloom naar mijn mening aan de systematische beschrijving van de intellectuele ontwikkeling van de New York Intellectuals. Zijn boek mist een zekere intellectuele elegantie. Over zulke briljante essayisten had een essayistisch boek geschreven moeten worden. Bloom is te veel de ploeterende historicus die alles heeft gelezen en iedereen heeft gesproken en die al zijn fiches ook daadwerkelijk wil gebruiken. Wat dat betreft kunnen Bender en Bloom elkaar de hand drukken: bij al hun competentie zijn het toch pietlutten.

■