Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

Geen zin in Japanse toestanden
Hans Magnus Enzensbergers pleidooi voor een veelvormig Europa

Ach Europa! Wahrnehmungen aus Sieben Ländern, mit einem Epilog aus dem Jahre 2006 door Hans Magnus Enzensberger Uitgever: Suhrkamp, 500 p. Importeur: Nilsson & Lamm, f 53,20

Cyrille Offermans

Al meer dan een eeuw - Flaubert markeert het breekpunt - staat de literatuur op gespannen voet met de krant. Het tempo waarin daar gewerkt moet worden, de commerciële druk, de verplichte actualiteit, de eisen van omvang en toegankelijkheid - dat alles was en is voor de meeste schrijvers oncombineerbaar met de kwaliteitsmaatstaven die de literatuur stelt op grond van haar eigen traditie. Niet zelden beschouwen zij de krant als het domein van de mislukte schrijvers, de kortademige slaven van de actualiteit (journalist betekent oorspronkelijk inderdaad dagloner), op wie zij, de blik gericht op zaken die langer dan een dag meegaan, met het nodige dédain neerkijken. Ofschoon dat alleszins begrijpelijk is, heeft die afkeer bijgedragen aan een scherpere verkaveling van interessesferen dan zowel voor een vitale literatuur als een vitale journalistiek wenselijk is. De literator die zich hermetisch afschermde van de actualiteit moest dat betalen met een pijnlijk sociaal en politiek isolement, vaak ook met een sociale en politieke achterlijkheid die het literaire niveau van zijn werk beslist niet onberoerd laat (de Nederlandse literatuur biedt voorbeelden te over die deze stelling adstrueren); de journalist daarentegen die volledig opging in de actualiteit, ging er tevens in ónder - uit pure machteloosheid verhief hij uiteindelijk zichzelf tot belangrijkste nieuwsfeit.

Het is daarom niet zo verwonderlijk dat er altijd óók schrijvers zijn geweest die geprobeerd hebben de kloof tussen literatuur en journalistiek te dichten. Soms gebeurde dat met hooggespannen verwachtingen, zoals in de eerste opwindende jaren na de Russische revolutie het geval was bij Sergej Tretjakov (die schreef de krant ‘het allesomvattende epos’ van zijn tijd te vinden, ‘zoals in de Ilias en de Odyssee de epen van de oude Grieken waren’); soms gebeurde dat hoofdzakelijk vanuit een negatieve houding, zoals het geval was met Karl Kraus, die zijn leven lang met niet aflatende haat heeft gewerkt aan de ‘drooglegging van het uitgestrekte moeras van frasen’, dat terzelfdertijd - en helaas met meer succes - door de verzamelde Weense pers werd uitgediept en volgestort met nieuwe frasen. De laatste decennia zijn er, vooral in de Duitse literatuur, wel meer auteurs die het domein van de politieke actualiteit te belangrijk vinden om het zonder meer over te laten aan de dagbladschrijvers, en die daarom, zonder de optimistische bevlogenheid van Tretjakov maar ook zonderde destructieve haat van Kraus, uit zijn op een synthese van literatuur en journalistiek - van hen is Hans Magnus Enzensberger zonder twijfel het opmerkelijkst.

Enzensberger (1929) behoort tot het type schrijvers dat vijftien a twintig jaar geleden ‘geëngageerd’ genoemd werd. Maar zijn engagement had niets van de kunstvijandigheid en het fanatisme dat in die jaren het (gepolitiseerde) toneel beheersten. Daarvoor was hij niet enkel te ‘oud’, te wijs, te liberaal en te sceptisch, daarvoor was hij bovenal te zeer verslingerd aan literatuur. Van meet af aan, vanaf het eind van de jaren vijftig, getuigt hij daarvan met zijn eigen werk - scherpzinnige poëzie en niet minder scherpzinnige essays -, alsook met het werk van anderen, dat hij, als bloemlezer, uitgever of redacteur (van Kursbuch en Transatlantik), toegankelijk helpt maken. Eén titel uit die laatste categorie wil ik noemen: Museum der modernen Poesie (1960), een zeer uitgebreide, internationaal georiënteerde bloemlezing uit de heroïsche jaren van het modernisme (1910-1940), waarvan tot op heden geen Nederlandstalig equivalent bestaat.

Van Enzensbergers latere werk is het belangrijkste deel in het Nederlands vertaald: de in de Spaanse burgeroorlog spelende documentaire roman De korte zomer van de anarchie (oorspr. 1972), de epische gedichtencycli Mausoleum (1975), De ondergang van de Titanic (1978) en De furie van het verdwijnen (1980), en het toneelstuk De mensenvriend (1984), een komedie waarin een hoofdrol is weggelegd voor Diderot, volgens Enzensberger de eerste intellectueel (de ‘redder in de nood, die ertoe geroepen is - of zich ertoe geroepen waant - alle maatschappelijke en politieke misstanden aan te pakken en de armen en onderdrukten, vernederden en gekwetsten te allen tijde bij te staan’). Dat Enzensberger met graagte teruggrijpt op auteurs uit de hoogtijdagen van de Verlichting en de tijd kort daarna blijkt ook uit zijn nieuwste boek, Ach Europa!

Malaise

‘Waarnemingen uit zeven landen’, luidt de ondertitel van dit boek, dat door de auteur, blijkens een inlegvel, wordt gesitueerd in een sinds vele jaren uit het zicht verdwenen traditie, die van de literaire reportage. Die traditie begint volgens Enzensberger bij Ludwig Börne en Heinrich Heine en is tot in de jaren twintig van deze eeuw, door auteurs als Alfred Döblin en Joseph Roth, voortgezet. De ietwat prozaïsche ondertitel van het boek - lezers die Enzensberger een beetje kennen, zullen niet anders hebben verwacht - is in geen enkel opzicht indicatief voor de stijl en de toon ervan. Ach Europa! is buitengewoon levendig en afwisselend geschreven, het paart op gelukkige wijze kennis van zaken aan fantasie. Het gaat Enzensberger overigens, alle stilistische charme ten spijt, om heel wat meer dan waarnemingen, namelijk om de poging de sociale en politieke malaise waarin alle Europese landen zich elk op hun manier bevinden in kaart te brengen. Uiteindelijk gaat het hem natuurlijk om symptomen die duiden op verandering.

Het aardige daarbij is dat Enzensberger bij voorkeur hoopvolle levenstekens ziet in verschijnselen die vanuit het perspectief van de macht als crisissymptomen beschouwd worden. In wat verontruste regeerders anarchie plegen te noemen, ziet Enzensberger meestal primair nieuwe vormen van sociale fantasie, van zelfhulp en zelfverzorging. Niet zo bijster geïnteresseerd lijkt hij in de ‘grote’ politiek: de veranderingen waar het in zijn ogen op aankomt, liggen ook geenszins in het verlengde van bijvoorbeeld personeelswisselingen aan de top; eerder lijkt hij te veronderstellen, althans te hopen, dat ze het onvermijdelijke, als het ware fysieke gevolg zijn van ontwikkelingen die zich allang aan de greep van regeerders onttrokken hebben.

Het boek begint met een reportage over Zweden, het land van de totale verstatelijking en de voor ‘alles’ zorgende instituties, het land ook waar de opvattingen van de sociaal-democraten bepalend zijn geworden voor de stijl van álle politieke partijen. In Stockholm is Enzensberger getuige van het weinig zachtzinnige politieoptreden tegen een groep jongelui, die in feite slechts een ‘interessant technisch manco in het openbare telefoonnet (hadden) ontdekt: degene die een bepaald abonneeloos nummer draaide, kon praten met iemand anders die hetzelfde deed. De betreffende telefoonnummers verspreidden zich als een lopend vuurtje door de scholen van Stockholm en er ontstond een gigantische, spontane telefonade. Een nieuw massamedium was geboren, de “hot line”.’ Uiteraard sympathiseert Enzensberger met deze vindingrijke ‘telefoonkids’, die laten zien hoe intelligent moderne communicatietechniek gebruikt kan worden. Zij verwijzen de bezorgde uitspraken van ‘goedbetaalde experts (...) over het gebrek aan levensdoel, de geringe gemotiveerdheid en de ontworteldheid van de hedendaagse jeugd’ naar het rijk der fabelen. (Van dit fragment uit de ‘Zweedse herfst’ stond al bijna drie jaar geleden een vertaling in Raster; zie nummer 31/1984.)

De hiernavolgende reportage over Italië staat haaks op die over Zweden. Italië is het land van het superindividualisme en de haat tegen de gelijkheid. Iedere Italiaan acht zich geprivilegieerd, hoe arm die ook is, niemand wil ruilen met een ander. Algemene regelingen, ook wel wetten genoemd, lijken er hoofdzakelijk te bestaan om ze te ondermijnen - wie zijn hoofd in desastreuze economische omstandigheden boven water wil houden, wordt, lijkt het, ook wel gedwongen tot ‘improviseren’ en corruptie. Enzensberger beschrijft dit alles met een onmiskenbare affiniteit, de Italiaanse lof van de inconsequentie is hem kennelijk heel wat liever dan het stugge Zweedse organisatietalent. Maar gelukkig laat hij zich niet verleiden tot zwart-wittekeningen, hij is bepaald niet blind voor de ellendige neveneffecten van dat collectieve individualisme. Toch - en dat is voor de rest van het boek van centrale betekenis - meent hij dat de Italianen, ondanks hun verloederde partijwezen en hun parasitaire bestuurders, beter dan de andere Europeanen zijn voorbereid op de crisisverschijnselen waar alle Europese landen in toenemende mate door geteisterd zullen worden. Enzensberger ziet hen, op grond van specifieke historische ontwikkelingen, als de crisisexperts bij uitstek, als ‘de vaklui van de ondergang’. Op alle crisissymptomen die hij noemt - die van de nationale soevereiniteit, de regeerbaarheid, de ‘maakbaarheid’, het werk en de rechtvaardigheid - hebben de Italianen in principe allang een antwoord, en wel omdat zij al veel langer met die crisisverschijnselen hebben leren leven, letterlijk.

Het zal duidelijk zijn dat Enzensbergers utopie niets van doen heeft met de gedachte van een Verenigd Europa, van een economische en militair sterke eenheid die, naast Amerika, Rusland en Japan, de derde of de vierde wereldmacht is. Wat hij uit de mond van Noren en Portugezen optekent, namelijk dat zij zich niet geschikt vinden voor het jachtige lopendebandbestaan, dat ze geen zin hebben in arbeidsdiscipline van de vroege ochtend tot de late avond, in het lange-termijndenken van de mammoetconcerns en de bureaucratisering van heel het bestaan, dat ze, kortom, geen zin (meer) hebben in het kapitalisme, is wat Enzensberger, half ernstig/half ironisch, voor heel Europa hoopt. Dat blijkt met even zoveel woorden uit de epiloog van het boek, een imaginaire reportage van een Amerikaanse journalist uit het jaar 2006.

Hans Magnus Enzensberger
renate von mangoldt

Kleinschalige economie

Die journalist, Timothy Taylor, ontmoet in Finland de zojuist afgetreden president. Die maakt hem duidelijk dat de macht van een land als Amerika noodgedwongen gepaard gaat met een afnemend realiteitsbesef en een toenemende domheid, iets wat de Finnen, en de Europeanen in het algemeen, nog juist bijtijds hebben ingezien. Goed, de politici hadden weliswaar gedurende enkele decennia gegokt op een machtig Europa van managers, technocraten en bewapeningsexperts - Japan gold als lichtend voorbeeld -, maar zij hadden moeten ontdekken dat de bewoners van ‘dit mooie schiereiland’ (Europa dus) daar niets voor voelden: ‘Ik heb van het graafschap Cork tot in de Boekovina nog niemand getroffen die er zin in gehad zou hebben het ellendige leven van een witte Japanner te leiden.’ In 2006 blijkt het Italiaanse model van improvisatie en een kleinschalige economie tot in Finland effectief!

Ter verklaring van deze revolutionaire ontwikkelingen citeert de Fin niet Marx maar... Jacob Burckhardt: ‘Dodelijk voor Europa was steeds slechts één ding - het overweldigende machtsmonopolie van één staat (...). Elke nivellerende tendens, of ze nu politiek, religieus of sociaal is, is voor ons continent levensgevaarlijk. Wat ons bedreigt is de gedwongen eenheid, de homogenisering, wat ons redt is onze veelvormigheid.’ Dat is precies wat ook Enzensberger ervan denkt. In Ach Europa! geeft hij een stortvloed van observaties die de wenselijkheid, zoal niet de noodzaak van die veelvormigheid bepleiten. Wat dat voor ons land betekent blijkt een beetje uit de paragraaf van het slothoofdstuk, waarin Taylor een kort maar krachtig bezoek brengt aan Den Haag - het straatbeeld van die stad is onmiskenbaar gemodelleerd naar het Amsterdam van nu!

■