Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

Uiteindelijk bezweken onder zijn eigen cynisme
De eeuwige opstandeling Céline, een biografisch essay

Louis-Ferdinand Céline door Maurice Bardèche Uitgever: La Table Ronde, 367 p., f 49,90
Guignol's band door Louis-Ferdinand Céline Vertaling en nawoord: Frans van Woerden Uitgever: Meulenhoff, 274 p., f 42,50

Mels de Jong

Het is nog maar kort geleden dat het laatste deel van de omvangrijke driedelige biografie van Céline door François Gibault het licht zag. In deze biografie slaagde Gibault er in een onvoorstelbare hoeveelheid materiaal samen te brengen die een nauwgezet beeld opleverde van Célines ‘leven en werken’. Het ‘dossier Céline’ leek voltooid, maar zonder dat ik het gevoel had dat daarmee nu ook het raadsel van ‘de mens’ Céline definitief was opgelost. Op de een of andere manier was hij er toch weer in geslaagd om hoonlachend aan zijn belagers te ontsnappen.

Alleen daarom al heb ik met veel belangstelling het biografische essay van Maurice Bardèche over Céline dat onlangs verscheen ter hand genomen. Met belangstelling, omdat Bardèche een gerenommeerde biograaf is, maar daarnaast toch ook met enige ongezonde nieuwsgierigheid moet ik bekennen, want Bardèche bewoog zich voor de oorlog in fascistische kringen rond het tijdschrift Je suis partout en was hij ook niet de boezemvriend en zwager van Brasillach, die in 1945 wegens collaboratie was terechtgesteld? Wat zou juist hem ertoe hebben bewogen een biografie van Céline te gaan schrijven?

‘Ik had niet de bedoeling een boek over Céline te schrijven. Mijn plan was om na te gaan waarom, op welke wijze, de fictieliteratuur heeft opgehouden een ambachtelijke schepping te zijn die men nederig aanbiedt aan de kopers, en op welke wijze, waarom zij voor de meeste schrijvers een manier is geworden om zich te presenteren, zich uit te spreken, kortom een exhibitionisme.’ Dit is het antwoord dat Maurice Bardèche geeft op pagina 349 van zijn boek, maar al in de eerste zinnen is hij eveneens duidelijk genoeg: ‘Voor de tijd waarop het beeld dat wij ons van onszelf vormen onszelf wordt, is er in ieder van ons een onbekende die, meestal, onbekend blijft, die wij vergeten of die wij willen vergeten. Sommige schrijvers hebben getracht, onder het voorwendsel deze onbekende die zij geweest zijn voor hun geboorte (als schrijver) terug te vinden, om hem te conformeren aan de mens die zij zijn geworden. Maar schrijvers voor wie het publiek zich interesseert hebben pech: men wroet net zo lang tot men diegene vindt die men wilde verbergen.’

De suggestie is duidelijk: Céline was zo'n schrijver. Hij heeft getracht in zijn pseudo-autobiografische werken een beeld van zichzelf te scheppen waarvan hij wilde dat het publiek erin zou geloven, en waarin hij, wie zal het zeggen, misschien ook steeds meer zelf is gaan geloven. De voornaamste taak die Bardèche zich heeft gesteld was dan ook zich in eerste instantie te ontdoen van de romans om daarmee enig zicht te krijgen op de ‘ware’ Céline.

Hiertoe keert hij vooral terug naar de tijd toen Céline nog gewoon Louis-Ferdinand Destouches heette. Louis kwam uit een gezin van brave burgermensen. De vader voelde zich gefrustreerd in een baantje op een verzekeringskantoor, maar beriep zich gaarne op een afkomst met stamboom. Een voorname kwaliteit van de moeder was, dat ze wat geld mee- en inbracht, zodat de pretenties van de vader een zekere financiële ondersteuning kregen. Daardoor kon Louis een voor dat milieu redelijke opvoeding krijgen, waaronder studieperiodes in Duitsland en Engeland. Uit brieven blijkt dat hij zich een ‘dankbare’ zoon betoont, en dat hij alles in het werk zal stellen om de verwachtingen van zijn ouders niet te beschamen. Een beeld kortom waarbij de lezer van Mort à crédit zich de ogen zal uitwrijven. Maurice Bardèche wijst trouwens op het opmerkelijke feit dat Céline, die dit dikke boek over zijn jeugd heeft geschreven, er in interviews en gesprekken blijk van gaf zich niets over zijn tienerjaren te herinneren. Een opmerkelijk staaltje van ‘Oostindische’ amnesie? In 1912 gaat hij vervroegd in militaire dienst, waarschijnlijk met de bedoeling om zich daarna zo snel mogelijk aan een carrière in de handel te kunnen gaan wijden.

Céline tijdens zijn militaire dienst, 1914.

Hij voelt er zich bijzonder ongelukkig (‘Ik voelde me leeg, mijn hele energie bestond uit een grote bek, maar diep in mij niets, ik was zelfs geen man,’ schrijft hij) maar in 1914, als de oorlog nog maar net is uitgebroken, krijgt hij de kans om zichzelf te bewijzen. In Poelkapelle meldt hij zich vrijwillig voor een gevaarlijke missie, tijdens welke hij een schot in de schouder oploopt. Het betekent het einde van de actieve dienst maar de militaire eerbewijzen die hij ontvangt voor zijn moedig gedrag zullen hem de rest van zijn leven tot alibi dienen, waarbij de opgelopen verwondingen op Céline-aanse wijze worden aangedikt: er zou zelfs sprake geweest zijn van hersenletsel. Na zijn revalidatie is hij enige tijd werkzaam op het consulaat in Londen, om vervolgens de rest van de oorlog door te brengen op een handelsnederzetting in Afrika.

Gewetensonderzoek

Bardèche hecht veel belang aan deze periode, omdat Céline (ik moet zeggen Louis Destouches) in de oorlogssituatie en achter de linies leerde dat ‘de hele samenleving bestaat uit een leven te midden van de leugen en door de leugen, uit een voorbijgaan aan je ware zelf.’ Dit is ook de grote betekenis van de Voyage au bout de la nuit. Het is geen boek van een anarchist, wat wel beweerd is, maar het boek van iemand die een gewetensonderzoek doet naar zichzelf en naar de anderen, en dat leidde tot een ontnuchtering die later de vorm van een extreme misantropie zou gaan aannemen. Een document van grote waarde uit deze tijd vormen de brieven uit Afrika aan Simone Saintu, een jeugdvriendin. Tegenover haar spreekt hij zich oprecht uit over zijn afschuw van de oorlog en over de radicaal-pacifistische denkbeelden die hij zich heeft gevormd. Het is waarschijnlijk voor de laatste maal dat men een Céline zonder masker aan het woord ziet.

Het wantrouwen tegen de mensheid wordt na het succes van de Voyage wat getemperd, maar keert na de geringe weerklank op zijn volgende grote roman Mort à crédit in alle hevigheid terug, om na de reacties op de antisemitische pamfletten van eind jaren dertig en vooral zijn opgejaagd zijn na de oorlog te ontaarden in een regelrechte paranoia. Toch waren de pamfletten een laatste wanhopige poging om de naderende oorlog te bezweren, maar door te verwijzen naar een ‘internationaal joods komplot’ misten zij elk doel. Men kan er een hilarische overdrijving in zien, zoals Gide gedaan heeft, en misschien heeft Céline ze wel als zodanig bedoeld - hij speelde graag de advocaat van de duivel. Maar als men in L'Ecole des cadavres leest: ‘Omdat de “joodse internationale” ons naar de oorlog voert, moeten wij de oorlog verklaren aan de joodse internationale: op een absolute wijze, als een dokter die een wanhopig geval behandelt en die op brute wijze alle gifstoffen verwijdert zonder onderscheid te maken tussen goedaardige en kwaadaardige microben’, dan geeft dit toch weinig reden tot vrolijkheid.

Voor het ontstaan van deze gedachte over een joods komplot moeten wij volgens Bardèche teruggaan tot 1929, toen een joodse arts, Ichok, in plaats van Louis Destouches chef van de kliniek in Clichy werd, en wel op voorspraak van de invloedrijke socialist Salomon Grumbach. Het lijkt heel goed mogelijk bij iemand die zo onderhevig was aan paranoïde betrekkingswanen als Céline. Later zou hij ook beweren dat de geallieerden St. Malo bombardeerden omdat hij daar toevallig vertoefde. En dit volkomen serieus. Toch ondervond hij in de dagelijkse omgang weinig hinder van deze complexen. Hij had twee joodse vriendinnen, de Duitse Erika Irrgang en de Oostenrijkse Cillie Pam, en als hij deze laatste opzocht verkeerde hij graag in de kringen rond Freud, die door hem zelfs ‘ons aller meester’ werd genoemd.

Over de ‘schuld’ van Céline zegt Bardèche het volgende: ‘Men heeft Céline geen feitelijke collaboratie ten laste kunnen leggen, maar het is zeker dat de weerklank van de pamfletten die hij voor de oorlog heeft geschreven hem een zekere verantwoordelijkheid hebben opglegd voor de keuzes die tijdens de oorlog zijn gemaakt. Deze verantwoordelijkheid is niet van juridische aard. (...) het is een morele verantwoordelijkheid.’ Hierop is ook Bardèches slotoordeel gebaseerd, want ‘wat is een schrijver die niet de verantwoordelijkheid aanvaardt voor wat hij heeft geschreven (...)?’ Het is duidelijk dat Bardèche hierbij denkt aan zijn vriend Brasillach, die deze verantwoordelijkheid wel opeiste en ervoor heeft moeten betalen met zijn leven. Maar men vraagt zich op dit punt toch ook af hoe het gesteld is met de morele verantwoordelijkheid van Bardèche zelf. Hij heeft het moeilijk genoeg gehad na de oorlog, maar was toch altijd al gewiekst genoeg geweest om er met niet al te veel kleerscheuren vanaf te komen. Te vrezen valt dat hij zijn houding heeft aangepast aan de gewijzigde omstandigheden, maar zonder dat zijn opinies hiermee gelijke tred hebben gehouden. Céline was in zijn ogen in ieder geval onverantwoordelijk, want ongrijpbaar. Hij was een cynicus die het goede in zich verborgen hield. Hij was een utopist die tegelijkertijd geen enkele illusie koesterde over de mens. Hij loog bij het leven en verafschuwde de leugen bij anderen en de komedie die zij voortdurend opvoeren. Zijn cynisme was een last waaronder hij tenslotte is bezweken, meent Bardèche, omdat een belangrijk deel van zijn persoonlijkheid daardoor niet tot uitdrukking kon worden gebracht.

Pirandello

Het beeld dat Céline voor zichzelf heeft geschapen was dat van de eeuwige opstandeling. Opstandig tijdens de oorlog, tijdens de bezetting, tijdens zijn ballingschap in Duitsland en zeker tijdens de in zijn ogen onterechte gevangenschap in Denemarken na de oorlog. Hij is altijd de onverschrokken strijder van Poelkapelle gebleven die vrijwillig opteerde voor gevaarlijke opdrachten als de anderen het lieten afweten. Het is een waarachtig beeld, beweert Bardèche, want: ‘Wij zijn niet die wij zijn, wij zijn zoals wij menen dat wij zijn. Pirandello heeft dat al gezegd, en Pascal voor hem. Waarom zouden wij Céline niet uitleggen aan de hand van het beeld dat hij van zichzelf heeft geschapen? (...) Hij heeft recht op een eerlijk proces.’

En zo'n proces heeft Bardèche hem gegeven, dat moet men hem toegeven. Aan de hand van het overvloedige materiaal dat Gibault bij elkaar heeft gebracht, aan de hand bovendien van werkelijk voorbeeldige analyses van het werk van Céline, schetst hij een portret dat nu eindelijk wel als definitief beschouwd kan worden. Het enige tekort, vind ik, is dat hij weinig of geen aandacht besteedt aan de eerste drie levensjaren die de kleine Louis doorbracht in

Vervolg op pagina 6