Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 13]

[Curiositeiten zonder veel samenhang - vervolg]

Prent van een berekind uit 1494. Volgens de overlevering zou de moeder tijdens de zwangerschap geschrokken zijn van een beer

Embryo in de baarmoeder. Illustratie uit het boek ‘Manuele operatien’ van Hendrik van Deventer, 1701

van curiositeiten. Het idee dat er een systeem in de oude bijgeloven zou zitten is onhoudbaar, maar heeft voor de auteur kennelijk een grote aantrekkingskracht.

Catastrofale ingrepen

Wat was er zo erg vroeger? In de eerste plaats moet het veel voorgekomen zijn dat er te weinig geduld werd opgebracht: als de bevalling niet vorderde begon men in het baringskanaal te wroeten waardoor er, zoals we tegenwoordig weten, vaak fatale infecties werden overgebracht. Met de ook door Gélis weer beschreven drukte van vrouwen in de kraamkamer was de psychologische druk op de vroedvrouwen om in te grijpen ook zeer groot. Wanneer de verlossing niet lukte werd de vroedvrouw ervan beschuldigd niet ‘gewerkt’ te hebben. Ook het na de geboorte van het kind met de hand verwijderen van de placenta wordt vaak vermeld als een buitengewoon schadelijke gewoonte in de traditionele verloskunde; het was een mogelijke bron van bloedingen die vaak een dodelijke afloop hadden. De overlevering van dit soort gevaarlijk ongeduld komt vaak van de artsen, die misschien belang hadden bij het in een ongunstig daglicht stellen van de vroedvrouwen; tegenwoordig zijn het juist de artsen die beschuldigd worden van onwil om het natuurlijke verloop van de bevalling af te wachten.

De aanduiding ‘historisch-antropologische studie’ is al met al nogal misleidend, enige ontwikkeling in de ideeën en gebruiken (zoals in de inleiding aangekondigd wordt) wordt juist niet geschetst. Daarmee wekt het boek van Gélis de indruk dat het verleden een ongedeeld, ver gebied vormt, dat niet in beweging was - een illusie die populaire ‘geschiedenis’boeken wel vaker oproepen.

Een veel minder pretentieus artikel over de ontwikkeling van de denkbeelden in de verloskunde van de arts Fransje van der Waals in Een kind onder het hart is voor een groot gedeelte op dezelfde bronnen gebaseerd (de publikaties van verloskundigen uit de zeventiende en achttiende eeuw), maar is door de chronologie erin verhelderender omdat een (overigens weinig rechtlijnig) proces, een ontwikkeling getoond wordt. Met in het achterhoofd alle nadruk die Gélis legt op het onbedoelde en het vanzelfsprekende in de oude gebruiken is het verbazend hoe vaak hij gebruik maakt van beeldspraak waarin het wél weer lijkt of mensen op een modern aandoende doel-rationele manier hun gedrag overwegen, zelfs wanneer het om emotioneel beladen gebeurtenissen rond de zwangerschap gaat: hij spreekt bijvoorbeeld regelmatig van ‘verzet tegen de medicalisering’.

Merkwaardig is hoe de clichés uit het feministisch geschiedbeeld door de zijdelingse getuigenissen uit een andere hoek ondergraven worden: als je de verhalen over het traditionele boerenleven moet geloven, kwamen vrouwen nooit van de boerderij, terwijl de mannen markten bezochten en er een leuke boel van maakten. De opsomming van bedevaartplaatsen rond vruchtbaarheid en bevalling bij Gélis kan weer een andere indruk wekken: die vrouwen waren voortdurend op reis om te bidden voor opheffing van steriliteit of voor een makkelijke verlossing van het kind.

Onevenwichtig

De tentoonstelling Een kind onder het hart in het Amsterdams Historisch Museum wordt begeleid door de uitgave van een boek onder dezelfde titel, dat gedeeltelijk dezelfde materie als Gélis behandelt. Zoals zo vaak met bundels het geval is, is het een buitengewoon onevenwichtig boek geworden, waarin de auteurs allen een geheel andere toon aanslaan. Het overzicht van de ontwikkelingen in de verloskunde van F. van der Waals is een heldere bewerking van bekende stof, de bioloog Naaktgeboren heeft een nogal gedachteloze compilatie van volksgeloof en gebruiken rond de zwangerschap geleverd die enige aanvullingen voor Nederland op Gélis bevat. De bijdrage van Dupuis over morele dilemma's rond de voortplantingstechnologie valt op door impressionistische documentatie. De lezer wordt met duizend vragen die hij zelf ook wel had kunnen bedenken het bos in gestuurd. Daar tussenin zitten dan twee juist zeer gedetailleerd verantwoorde hoofdstukken (500 noten bij 80 bladzijden tekst) van de historicus Noordam, die het waagt de geschiedenis van respectievelijk huwelijk en gezin benevens de seksualiteit in de laatste vier eeuwen te schetsen. Dat is een drieste onderneming, waarbij gemakzuchtige selectieve aandacht en vage generalisaties het meestal winnen van serieuze presentatie van gegevens, laat staan dat hij toekomt aan een verhelderende analyse.

Gelukkig is dit soort kritiek vooral van toepassing op de hoofdstukindeling en betiteling daarvan door Noordam. Hij kondigt aan dat hij achtereenvolgens het zakelijke gezin van 1570 tot 1780, het bewierookte gezin (1780-1890), het moderne, verzuilde (1890-1965) en ten slotte het verdrukte gezin (vanaf 1890) zal beschrijven. Hoewel de meeste gezinshistorici dit soort etiketten hanteren (het aanbieden van ezelsbruggetjes blijkt een onontkoombare aantrekkingskracht te hebben) is dit voornamelijk onzin, wat in de eerste plaats blijkt uit het door Noordam zelf aangedragen materiaal. Voor de seksualiteit hetzelfde verhaal. De titels van de hoofdstukken beloven achtereenvolgens: seksualiteit zonder problemen (1570-1780), seksualiteit als last (1780-1890), getemde seksualiteit (1890-1965) en zowaar sinds 1965: seksualiteit in vrijheid. Het doet genoegen iemand de zogeheten seksuele revolutie van de jaren zestig tot zo'n ondubbelzinnig succes te zien verklaren, maar het slaat natuurlijk nergens op. De problemen liggen ook in de oudste periode voor het opscheppen, in de negentiende eeuw was de seksualiteit zeker niet voor iedereen een last en dat we nu vrij zijn in ons seksuele leven zal ongeloofwaardig zijn voor de vele hulpverleners en therapeuten die hun brood verdienen aan de klemmende seksuele onvrijheid van zovelen. Het lijkt ook een teruggang naar de oude ‘van het donker naar het licht’-geschiedenis met de negentiende eeuw als dieptepunt van de verstikking van de seksualiteit, een opvatting die door bijvoorbeeld de publikatie van de eerste twee delen van The Bourgeois Experience van Peter Gay terrein leek te verliezen. In zijn tekst beperkt Noordam zich tot het zonder veel interpretatie weergeven van feiten, verhalen en incidenten, waarbij hij beter thuis blijkt te zijn in de zeventiende en achttiende eeuw dan in de tijd daarna, maar waarin hij een bewonderenswaardige (en zeer aangenaam leesbare) samenvatting geeft van wat uit een vloed van bronnen bekend is. Het distilleren van een geschiedbeeld uit deze feiten moet nog even op zich laten wachten.

■

H.Q. Röling is docent historische opvoeding aan de Universiteit van Amsterdam.