Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 11]

Universele geldigheid van de psychoanalyse
Peter Gay vlijt de geschiedenis op de divan

Freud voor historici door Peter Gay Met een voorwoord van Arthur Mitzman Uitgever: De Wereldbibliotheek, 240 p., f 42,50

Jan Fontijn

Peter Gay, hoogleraar geschiedenis aan de universiteit van Yale, is momenteel bezig aan een ambitieus project: de beschrijving van de belevingswereld van de bourgeoisie in de negentiende eeuw. De eerste twee delen, handelend over de opvattingen over en beleving van de liefde, zijn inmiddels verschenen. Gay slaagt er volgens mij uitstekend in om de stereotiepe beeldvorming over de Victoriaanse cultuur te corrigeren en te nuanceren. Dat doet hij onder andere door knappe analyses van een aantal boeiende case-histories uit de negentiende-eeuwse dagboekliteratuur. Zijn psychologisch inzicht stelt hem in staat vertrouwd te worden met de soms bijzondere belevingswereld van de negentiende-eeuwer. Het is een genoegen Gay te volgen in zijn speurtocht naar de strategieën waarmee toentertijd mannen en vrouwen vorm probeerden te geven aan hun driften en verlangens en hoe ze daarbij met grote inventiviteit de strenge normen die de samenleving en zij zichzelf stelden, probeerden te omzeilen.

Wie als historicus liefde, haat, agressie, angsten en dromen in een cultuur onderzoekt, ontkomt natuurlijk niet aan psychologie. Het vreemde is nu dat historici vaak om allerlei redenen een zekere huiver hebben om de psychologie als hulpwetenschap in te schakelen, terwijl ze met het grootste gemak te rade gaan bij bijvoorbeeld sociologie, economie of antropologie. Gay heeft daar absoluut geen last van. Vanaf het begin is het duidelijk dat hij zich in zijn The Bourgeois Experience bedient van de psychoanalyse. Een voorbeeld daarvan is de wijze waarop hij een verklaring geeft van de grote behoefte van sommige negentiende-eeuwers om ‘gevallen vrouwen’ te redden en terug te brengen tot een respectabele levenswandel. De energie voor deze vorm van liefdadigheid is volgens Gay terug te voeren op een reddingsfantasie. De wens om wildvreemde vrouwen te reclasseren zou volgens hem een vermomming zijn voor de veel heviger gekoesterde wens om de zuiverheid van de moeder te herstellen, die naar buiten toe een engel moest zijn maar achter gesloten slaapkamerdeuren vreselijke dingen met vader deed. Menig historicus zal hier zijn schouders ophalen; men moet ‘in Freud’ zijn om mee te gaan in deze interpretatie. Maar er zijn ook minder vérgaande interpretaties te noemen in het werk van Gay, die voor mij een overtuigend bewijs zijn dat geschiedschrijving, geïnformeerd door psychoanalyse, een verrijking kan zijn.

Felle aanvallen

Peter Gay is zich ervan bewust dat zijn benaderingswijze bij zijn vakgenoten weinig populair is. Onmiddellijk na het verschijnen van het eerste deel van The Bourgeois Experience heeft hij in 1985 een studie laten verschijnen, getiteld Freud for Historians, waarin hij de talloze oordelen en vooroordelen over het gebruik van de psychoanalyse in de geschiedschrijving de revue laat passeren. Van deze zeer leesbare studie is nu ook een Nederlandse vertaling verschenen, voorzien van een voorwoord van de hoogleraar Mitzman, die al jarenlang in Amsterdam college geeft over de psychoanalytische geschiedschrijving.

Gay heeft het niet gemakkelijk: de aanvallen van de historici op de psychoanalyse waren en zijn uiterst fel en ten dele ook te voorspellen. De psychoanalyse is geen wetenschap, zeggen de tegenstanders, is dogmatisch, leidt tot reductionisme, maakt zich schuldig aan warrig taalgebruik en verwrongen interpretaties, generaliseert te veel en doet daarmee te kort aan de nuances van de historische werkelijkheid. Hoe kan men het verleden, dat al zo ver achter ons ligt en niets kan terugzeggen, op de divan leggen als ware het een levende patiënt?

Het aardige van Gays boek vind ik dat hij als geen ander oog heeft voor de problemen van de psychoanalytische geschiedschrijving. Ook hij moet niets weten van die dolgedraaide psychohistorici met hun verwerpelijk jargon. Ook Freud spaart hij niet. Diens flater in zijn studie over Leonardo da Vinci om op een woord in Leonardo's notitieboeken, dat bij nader inzien verkeerd vertaald bleek te zijn, een verregaande interpretatie te bouwen, komt bij Gay aan bod. Zoals het een goed advocaat betaamt, gaat Gay ten dele mee met de tegenstanders van de psychoanalyse. Maar daar blijft het natuurlijk niet bij; systematisch gaat hij over tot de tegenaanval. Hij weerlegt eerst een aantal pertinente bezwaren en geeft aan waar de traditionele geschiedschrijving te kort schiet en met behulp van de psychoanalyse verrijkt zou kunnen worden. Met een paar voorbeelden toont hij aan dat historici zoals Lawrence Stone, de bekende schrijver van het Engelse familieleven, in hun aanvallen tegen de psychoanalyse slecht hierover geïnformeerd zijn.

Veel werk maakt Gay van de cruciale vraag in hoeverre de psychoanalyse wel wetenschappelijk is en natuurlijk komt Poppers bezwaar dat de psychoanalyse in strijd is met het fundamentele principe van de falsificatie ook aan de orde. En of dat niet genoeg is moet hij zich ook teweer stellen tegen de mening van sommigen dat Freuds leer tijdgebonden is, typisch het produkt van de Weense cultuur rond 1900. Gay verdedigt elegant zijn geloof in het universele karakter van de psychoanalyse, geldig voor de mensheid van alle tijden.

Terecht vraagt hij zich af wat de historici te bieden hebben als alternatief voor de psychoanalytische theorie van het driftleven. De meeste historici komen niet verder dan een hoogst eenvoudige opvatting over de menselijke natuur, waarin eigenbelang een dominerende rol speelt.

Peter Gay

Gay neemt in zijn betoog soms alle tijd om bepaalde psychoanalytische begrippen uitvoerig uit te leggen; hij gaat er blijkbaar van uit dat sommige historici van toeten noch blazen weten. Toch is hij zich heel goed bewust dat de psychoanalyticus en de historicus twee aparte gebieden vertegenwoordigen, die moeilijk bij elkaar zijn te brengen. De historicus werkt met harde feiten, terwijl de psychoanalyticus vooral met dromen en waanvoorstellingen werkt. Maar die dromen en waanvoorstellingen zijn voor hen die ze ondergaan realiteiten en in dat opzicht kunnen de disciplines samenwerken. De historicus kan veel nut hebben van de psychoanalyticus wanneer deze wat zich als rationeel gedrag voordoet in het verleden als irrationeel ontmaskert.

Cultuurtheorie

Het bereik van de psychoanalyse in de geschiedschrijving beperkt zich niet tot het biografische niveau. Wie Freuds boeiende essay over het onbehagen in de cultuur kent, weet dat de psychoanalyse ook een theorie over de cultuur heeft ontwikkeld. Niet voor niets gaat Gay daar uitvoerig op in. De opzet immers van zijn The Bourgeois Experience is op Freuds cultuurtheorie gebaseerd. Het misverstand van velen, dat de psychoanalyse alleen een psychologie van het individu is, wordt door Gay weerlegd. Culturele ervaringen hebben een groot aandeel in de wordingsgeschiedenis van het individu en in dit opzicht is individuele psychologie ook sociale psychologie. Een individu pendelt voortdurend tussen de eisen die de cultuur hem stelt en zijn eigen behoeften. Hoe een individu te werk gaat om zowel tegemoet te komen aan zijn eigen behoeften als aan de eisen van de cultuur, daarover heeft de psychoanalyse belangrijke informatie gegeven. Gay gaat er in navolging van Freud en anderen van uit dat de mechanismen die hier werkzaam zijn bij individuen ook bij groepen gelden. Bij dat laatste heb ik mijn bedenkingen. Kan men veronderstellen dat bijvoorbeeld verdringing bij een individu parallel verloopt met collectieve verdringing?

Arthur Mitzman wijst er in zijn inleiding terecht op dat het jammer is dat de auteur niet naar Norbert Elias verwijst. Diens werk zou een goede schakel zijn tussen psychoanalyse en sociale geschiedenis.

Het verfrissende van Freud voor historici is dat Gay heel goed beseft dat de psychoanalyse aan de historicus geen handboek met recepten kan bieden maar dat de psychoanalyse in de eerste plaats een fascinerende mogelijkheid biedt om naar het verleden te kijken. Psychoanalyse is voor Gay niet in de eerste plaats een wapen waarmee de mens ontmaskerd wordt. Geschiedenis is voor hem meer dan een monoloog van het onbewuste, meer dan een reeks van neurotische symptomen.

■