Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Scepsis over de onveranderlijkheid van het ‘ik’
Innemende essays van Alfred Kossmann

Duurzame gewoonten door Alfred Kossmann Uitgever: Querido, 136 p., f 27,50

Jacques Kruithof

In Duurzame gewoonten heeft Alfred Kossmann negen stukken gebundeld met herinneringen en kanttekeningen bij zijn leven en vooral zijn werk. Beschouwing en verhaal lopen dooreen in tegelijk lichtvoetige en serieuze essays, die reiken van Kossmanns jeugd in een erudiet klimaat tot zijn huidige bestaan als schrijver, enigszins invalide na een ernstig verkeersongeluk, en van zijn vroegste poëzie tot de romans waarmee hij naam heeft gemaakt.

Wie Kossmann aandachtig heeft gevolgd, herkent delen uit vroegere publikaties, die hier in een andere samenhang zijn gemonteerd, maar het merendeel is betrekkelijk recent en blijkt wonderwel met het oudere te combineren. Duurzame gewoonten is een autobiografisch boek met notities bij verhalend werk dat al een autobiografische inslag had - in beide gevallen overigens met de nodige slagen om de arm.

Kossmann legt een ongewone relatie tussen fictie en werkelijkheid door over mensen te schrijven als romanfiguren: zoals ze zich aan anderen vertonen, en zoals ze worden bekeken in elkaars perspectief. Ook zichzelf beschouwt hij als een personage, en zijn leven als een verhaal, zij het dat hij daar minder vat op heeft dan op de levensloop van anderen, zeker als die zo bijzonder is dat er wel over verteld moet worden.

Deze voorstelling heeft alles te maken met het gevoel van de buitenstaander, waar Kossmann telkens de nadruk op legt, de waarnemer die op een merkwaardige manier ook buiten het eigen leven staat en dat gevoel des te sterker heeft op reis, en in de vervreemdende wereld van het ziekenhuis. Dat maakt ook de betrekkingen van de auteur met zijn eigen werk onzeker: in de tekst van een lezing legt Kossmann uit dat een schrijver alleen bestaat als hij schrijft, en dus in zijn vorige werk niet zomaar te ‘vinden’ is.

Hij verbindt dat met zijn ‘levensbeschouwing van scepsis over het constante in onze persoonlijkheid’: het tegendeel van het gangbare denkbeeld dat de mens over een weinig veranderlijk en welomschrijfbaar ‘ik’ beschikt, dat als het goed, dus gezond is, te allen tijde met zichzelf samenvalt.

Alfred Kossmann
chris van houts

Het bestrijden van deze gemeenplaats is in de moderne roman vaker vertoond, en Kossmann eist dan ook geen oorspronkelijkheid voor zichzelf op, integendeel. Op zijn ironische manier schrijft hij: ‘Ik houd ervan om beinvloed te worden, en als ik aan een roman bezig ben lees ik zoveel mogelijk romans van anderen, om eruit te halen wat ik kan gebruiken’. Niettemin heeft hij een karakteristieke reeks van met elkaar samenhangende thema's ontwikkeld: zelfverlies, sadomasochisme, het toerisme als levensstijl, de identiteitszwendel als tijdsprobleem, een bijpassende observatie- en verteltrant. Daarop geeft Duurzame gewoonten verhelderend commentaar. In wetenschappelijk jargon zou het boek een ‘auteurspoëtica’ moeten heten, maar het heeft niets stars of dogmatisch, het is vooral een bericht van binnenuit, over hoe het schrijverschap aanvoelt, verbonden met angsten, fantasieën en twijfels, en zonder dat daar grote woorden aan te pas komen.

Zwart schaap

Een van de aardigste dingen in deze bundel is het contrast tussen Kossmanns voorstelling van zichzelf als de slechte leerling, het zwarte schaap in een familie van geleerde en geslaagde mannen, en de eruditie die onwillekeurig blijkt, iedere keer als hij iemand bekijkt, of het nu zijn vrouw of een vreemde is, en overvallen wordt door associaties: met een schilderij, een roman, een muziekstuk. Hij mag zich als dilettant voordoen, men wordt geen schrijver van enige betekenis zonder een enorme vracht bagage - en daar is de brave voltooiing van school en studie niet voor nodig.

De lezer van Duurzame gewoonten leert een bescheiden en aimabel schrijver kennen, die er geen pretenties op nahoudt, maar ook zichzelf niet wegcijfert, en die al bij al heel goed weet wat hij waard is. Kossmann is, volgens eigen zeggen, geen veel gelezen auteur; het zou goed zijn als deze voortreffelijke en innemende bundel daar verandering in bracht: het publiek kan er vrij precies uit opmaken dat het iets van waarde heeft gemist, tot zijn eigen nadeel.

■