Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 8]

Wat wil Mensje van Keulen?
Engelbert, een humorloze soap opera met bronstige slager en kapelaan

Engelbert door Mensje van Keulen Uitgever: De Arbeiderspers, 244 p., f 34,50

Carel Peeters

Wat wil Mensje van Keulen? Haar nieuwe roman roept die vraag niet met één, maar met vele vraagtekens op. Waarom laat ze haar verhaal voor twee derde in de jaren vijftig spelen, als dat alleen maar de bekende huiskamertafereeltjes oplevert die ik kan dromen? Waarom noemt ze de roman naar een personage dat net zo goed niet de hoofdpersoon had kunnen zijn omdat aan andere figuren nauwelijks minder aandacht wordt besteed? Waarom is dit een slager in een volksbuurt die nu werkelijk niets heeft waardoor ik in hem geïnteresseerd raak? Waarom is zijn vrouw een karikatuur die afdoende is getypeerd door haar wekelijkse bezoek aan de kapper en haar bigotte katholicisme, inclusief geflirt met de kapelaan? Waarom kiest ze zulke miserabele personages en geeft ze hen geen enkele kleur met haar proza? Wat moet ik met een roman als een humorloze soap opera?

Er is geen enkel personage in Engelbert dat zich een plaatsje in mijn herinnering weet te verwerven. Niet de slager Engelbert, want hij is het wandelende cliché van de ontrouwe echtgenoot die zijn vrouw als een homp bewegend vlees beschouwt. Zijn vrouw Emmelien is een figuur uit platte cartoons die niets van seks wil weten en naar de pastoor loopt wanneer haar man ‘als een beest’ de ‘daad’ wil stellen. Ze zeurt aan een stuk door tegen haar zuster en dochter. De laatste is natuurlijk weerspannig maar heeft tegelijk ook een tik van de vrome molen gekregen. Niet die dochter Mathilde, want dat wordt geen personage, aangezien Mensje van Keulen niet aan psychologie of karaktertekening doet. Het is alsof haar personages geen geest hebben. Nog meer dan in haar eerdere werk doen ze maar wat. Alle figuren zijn kippen zonder kop, want enige gedachte die hun handelingen zou kunnen beïnvloeden komt niet in hen op. Alleen aan het slot, wanneer Engelbert een beroerte heeft gehad, blijkt hij meer dan een hond van Pavlov te zijn omdat hij dan in een innerlijke monoloog (revolutie in het rechttoe rechtaan proza) aan het woord wordt gelaten. Niet de zuster van Emmelien, Julia, hoe aardig en een beetje melancholiek ze ook is. Niet haar dochter Eva, ook al is ze tegen het eten van vlees en is ze daardoor geen vriend van haar oom de slager. Een groot aantal andere personages wippen even binnen in de roman, maar een noemenswaardige indruk laten ze niet achter; het is figurantenbehang.

In de eenenveertig korte hoofdstukjes met uiterst willekeurige titels heeft geen enkele dramatische ontwikkeling plaats. Er wordt met elk hoofdstuk een nieuwe kraal geregen, opgediept uit het zakje met naturalistisch leven. In Engelbert is het leven teruggebracht tot verwikkelingetjes in de familie, het huis en de buurt, de rest van de wereld is buitengesloten. De vrouw van de slager gaat eens op bezoek bij haar zuster en maakt daar ruzie met haar man. Ze gaat eens naar de kapper (gelukkig wordt dat maar één keer in extenso beschreven). Julia's dochter Eva gaat eens uit eten met de moeder en de stiefvader van een vriendje en mokt omdat ze niets in de jongen ziet. De slager gaat eens naar zijn vaste hoer. Eva wordt eens door een man uit de buurt half en half lastig gevallen, maar ze weet haar kuisheid te bewaren. Zo gaat het maar door, slechts één keer afgewisseld door een scène met minimale dramatische inhoud: wanneer Julia's antipapistische echtgenoot op sterven ligt en Emmelien op bezoek komt met achter haar rug haar kapelaan die hem nog even voor het verscheiden moet bekeren. Daar komt niks van in, hij wil niet en bonjourt de zalvende de deur uit.

Seks

Engelbert Street, zo had de roman kunnen heten als dat niet te flatterend zou zijn, omdat Coronation Street niet zó onnozel was. In Engelbert komt niets uit de verf en blijft de verliefdheid, het gezeur, het pubergedoe, de droefheid, de ontrouw, het geklets pavloviaans, mechanisch gereageer op een situatie die ook anders had kunnen zijn. Alle personages reageren in gemeenplaatsen. Engelbert stoort zich niet aan de geloofsmanie van zijn vrouw. Die nodigt de kapelaan op huisbezoek om hem van zijn beestachtige gedrag met haar af te brengen. Hun dochter Mathilde krijgt preken over het gevaar van het vlees en wordt van de weeromstuit een liefhebster van de vleselijke vereniging en krijgt prompt een miskraam. Dan moet ze van haar moeder gaan biechten, maar als ze in het hokje zit doet ze geen mond open en houdt de kapelaan een zeverende monoloog over de bestemming van de vrouw, een tekst die ook niet opgeschreven had hoeven worden om te weten hoe hij luidt.

In een boek van 250 pagina's moeten de personages wat te doen hebben. Julia werkt een beetje en krijgt na de dood van haar betreurde man uit droefheid iets met haar baas. Mathilde doet iets onduidelijks op een school voor kinderverzorging. Eva leest wel eens enge boeken van Poe en zo en heeft wel eens een enge droom. Het wemelt in Engelbert van decoratieve personages: de slagersknecht Viola die Mathilde zwanger maakt; de vijftigjarige spriet Sil die in de winkel helpt: de stiefmoeder van vriendje Paul die net zo bekrompen burgerlijk is als de vrouw van de slager. De stiefvader van Paul, die net zo toegeeflijk tegen hem is als Engelbert tegenover Mathilde. De vriendjes Richard Jolet en Botje; de nieuw buur Louis die wel wat wil met Eva; Blanco de vrijer-voor-even van Mathilde. En dan alle scharrelaars die door Mensje van Keulen alleen maar worden gesignaleerd.

Mensje van Keulen, tekening Judith Ten Bosch

In een wereldje van kippen zonder kop die maar wat doen is seks iets waar je houvast aan hebt - ook al is dat niet veel anders in de wereld van kippen mét kop. Het zou kunnen dat in Engelbert de pavloviaanse seks iets meer aandacht krijgt dan iets anders. Maar het is seks, dat wil zeggen zoiets als het doen van de afwas in vuil water, geen erotiek of iets van romantische aard. Het is er en beheerst kennelijk het gedachtenleven van de personages, want te lezen krijgen we er niet over, behalve in het belachelijke archaïsche tafereel waarin Engelbert zijn vrouw van achteren neemt. Ze hangt over de rekeningen die ze aan het schrijven is en denkt heftig tegenspartelend aan de heilige Maria, terwijl híj zich in een rood bordeel waant. Nog meer seks speelt op de achtergrond wanneer Mathilde met Eva naar een waarzegger (in welke wereld leven we eigenlijk?) gaat en later in een abortuskliniek, waar Eva het niet zo leuk heeft zodat ze zich daarna moet bedrinken. Engelbert bezoekt zijn hoer Ploosje, maar heeft zijn hele leven een oogje op Julia. Mathilde heeft wel eens een nudistenblaadje onder haar dekens.

Mahoniehout

De roman bestaat uit drie delen. Het eerste deel eindigt met de dood van Daan, de echtgenoot van Julia. Het tweede met de plotselinge introductie van de Spaanse vrijer van Mathilde. In het derde deel blijken we een sprong te hebben gemaakt van zo'n vijftien jaar. Het waarom is vaag. Iedereen is ouder geworden en heeft nog wat knauwen van het leven opgelopen. Mathilde heeft twee kinderen, maar geen man meer. Eva is getrouwd met een dokter en is kennelijk uit het milieu gebroken, maar enige verandering heeft dat niet in haar teweeggebracht. Emmelien is zo mogelijk nog bigotter geworden. Engelbert krijgt een beroerte. De winkel wordt gesloten. Engelbert belandt in een rusthuis en zijn vrouw verhuurt de winkel aan twee homoseksuele mannen met een nering in wol. Dochter Mathilde komt thuis wonen; Julia komt boven wonen. Enzovoort.

Wat wil Mensje van Keulen? Ik heb wel eens gedacht dat ze de Carmiggelt van de roman zou kunnen worden. Dat zag er ook naar uit na Overspel, maar deze nieuwe roman boort die verwachting de grond in. Het milieu en de buurt waarover Mensje van Keulen hier schrijft leeft ook in zijn miserabiliteit niet. De observaties zijn kaal en futloos, de dialogen hebben soms wat leven, maar zijn ook vaak larmoyant. Dat Engelbert in zijn innerlijke monoloog aan het slot laat uitkomen dat hij liever Julia als vrouw had gehad dan Emmelien heeft geen dramatische betekenis, dat neem je ook maar voor kennisgeving aan, omdat Mensje van Keulen zijn emoties niet in het geding brengt. Emoties hangen altijd samen met het verstand of het gedachtenleven, en dat hebben haar personages niet of nauwelijks. Vandaar dat het allemaal zo pavloviaans is, plat geregistreerd. Er spreekt uit Engelbert geen sympathie, geen antipathie, evenmin wordt op een dwingende manier gesuggereerd waarom juist dit milieu, die tijd en deze personages zijn gekozen. Engelbert is niet meer dan een doodgewone slager die postzegels verzamelt en voor zijn gerief naar de hoer gaat. Zo hebben alle personages wel iets waardoor ze te beschrijven zijn, maar waardoor ze geen gezicht krijgen. Van Keulen bekommert zich in Engelbert niet in het minst om de tekening van haar figuren, anders dan door clichés. Wat je je herinnert is dat Engelbert van Emmeliens kapsel zegt dat het van mahoniehout is. Wat voor soort vrouwen Julia, Mathilde, Eva zijn is mij een raadsel. Heel misschien heeft Mensje van Keulen met Engelbert willen beschrijven dat mensen gevangen zitten in hun milieu. Dat zou je kunnen denken wanneer een kledingstuk buitenissig wordt genoemd, of wanneer Engelbert zegt dat hij beslist geen winkel in de Beethovenstraat zou willen. Maar de verstikking van het milieu wordt allerminst zo beschreven dat het je aangrijpt. Kortom: wat wíl Mensje van Keulen?

■