Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 7]

Hoe een denker zich ontdoet van zijn huid
Lou Salomé over Friedrich Nietzsche

Friedrich Nietzsche door Lou Andreas-Salomé Vertaling Léon Hanssen Uitgever: De Arbeiderspers, Open Domein, 258 p., f 47,50

Willem Otterspeer

Wie met tegenzin aan een boek begint, hoeft niet veel moeite te doen om zijn vooroordelen bevestigd te vinden. Van Lou Salomé had ik wat verhalen gelezen, gesteld in een zwaar religieus proza en een nogal meisjesachtige Lebensrückblick. Met name over Nietzsche had ze daarin ferm gejokt. Verder kan ik voor dat gefladder van het ene genie naar het andere - Nietzsche, Rilke en Freud zijn wel de zeldzaamste bloemen uit haar natuurpark - weinig waardering opbrengen. Bovendien houd ik de gang van Nietzsche naar Freud voor de verkeerde volgorde. Met forse tegenzin begon ik aan haar Friedrich Nietzsche. Toen Nietzsche Lou ontmoette, in Rome, 1882, waren zijn eerste woorden: ‘Van welke sterren zijn wij elkaar toegevallen?’ Ik ken slechtere openingen. Het eerste dat Freud Lou toevoegde was een spottend lachje omdat ze niet alleen bij hem maar ook bij Adler college wilde lopen. Het is een kenmerkend verschil: de royale tovenaar tegenover de enghartige schoolman.

Vreemd genoeg was de waardering van Lou precies omgekeerd. Van Nietzsche zou ze in haar Lebensrückblick (1931) een ietwat zielige man maken die tevergeefs naar haar hand gedongen had. Haar biograaf, Rudolph Binion, weet overtuigend aan te tonen dat Nietzsche niet die hand en wat daaraan vastzat zocht; hij wilde van Lou juist zijn Meisterschüler maken. Freud daarentegen is de grote vorser, de man van de onaangename, maar zekere waarheden en ze gedraagt zich als een groupie: met trillende lippen bekent ze hem ‘Das, was ich einstmals nur begeistert vor mich hin geschwafelt,... Sie haben es getan!’ Hierop breekt ze in snikken uit. Freud antwoordde niet. Ze voelde slechts zijn arm om haar heen. Maar goed, Lou schreef die herinneringen dan ook terwijl ze volledig in de ban van Freud verkeerde.

Nietzsche had overigens zijn investering al teruggekregen. Want over Freud heeft Lou weinig anders dan het zonet geciteerde bewonderende gesnotter geschreven, terwijl haar boek over Nietzsche - het zij voorshands gezegd - een prachtig boekje is.

Het verschil tussen Nietzsche en Freud is in Nederland het best onder woorden gebracht door Menno ter Braak. In zijn Politicus zonder partij stelt hij ze tegenover elkaar als de dilettant tegenover de medicijnman, de vriend tegenover de zaligmaker, de stilist tegenover de scholast, de eenzame tegenover de kuddeleider, de pamflettist tegenover de mythomaan. Ter Braak heeft zeker oog voor Freuds genie, maar Freud blijft voor hem de ‘resultaatdenker’, de systematicus, de aanbidder van de waarheid waar Nietzsche alleen interpretaties kende, al hing hij die met groter persoonlijke eerlijkheid aan dan de wetenschappelijke minzaamheid toestond. Ter Braak laat de ziekelijke Nietzsche de altijd maar gezonde Freud met de volgende woorden ontmaskeren: ‘De grootste ziekte van de mensen is uit de bestrijding van hun ziekten ontstaan en de zogenaamde geneesmiddelen zijn op den duur kwalijker gebleken dan dat wat ze uit de wereld moesten helpen.’ Als daarmee de psychoanalyse bedoeld wordt, moet ik ermee instemmen. (Onlangs liet een Leids studium generale een keur aan Freudianen aan het woord, Van Dantzig, Mitzman, wie niet al. Een onbedorven meisje naast me, met van die leuke veelkleurige kleertjes aan, zat devoot haar schriftje vol te schrijven met poep en pies en hoe het verschil tussen de cultuurgeschiedenis van Frankrijk en die van Duitsland zich laat verklaren uit een verschil in moederbinding.)

Lou Salomé
david levine

Friedrich Nietzsche

Ook bij Lou kan men de heilloze invloed van Freud zien. De leugentjes over Nietzsche noemde ik al. Verder staat haar autobiografie vol met opmerkingen over de ‘praktische Heilmethodik’ van de psychoanalyse, over ‘Unwiderleglichkeit ihrer Funde’. Dat zijn ze inderdaad, maar dat is nu net het probleem. Ook is Lou ervan overtuigd dat hoe dieper men graaft, hoe meer men ervan overtuigd raakt dat alle mensen hebzuchtig en platvloers zijn. Dat Nietzsche zulke opmerkingen tot zelfkennis van de producent ervan had verklaard is ze vergeten. Ze zingt de lof van de infantile Vorstufen en van de rest van de Freudiaanse dictionnaire, ook al had ze bij Nietzsche gelezen dat het terugvoeren van iets onbekends op iets bekends hooguit het bevredigende gevoel van macht geeft, meer niet.

Ja, hoe vreselijk goed Lou erin geslaagd is Nietzsche te vergeten bij het opschrijven van haar Freudiaanse platitudes in de jaren dertig (toen ze zeventig was), blijkt uit haar boek over Nietzsche, dat in 1894 verscheen, toen ze drieendertig jaar oud was. Het boek is Nietzsche waardig. Het is een mooie, eigenzinnige analyse met een fijn gevoel voor het juiste citaat.

Veldtocht tegen jezelf

Ze beschrijft Nietzsches denken in dezelfde termen als Ter Braak. Nietzsche is geen beroepsfilosoof, maar ‘een persoonlijkheid die met intieme kracht tot de persoonlijkheid spreekt’, iemand die de eenzaamheid en niet de horde volgelingen zoekt. Evenals Ter Braak vindt ze ‘de meningswijziging, de drang naar verandering diep verankerd in het hart van Nietzsches filosofie.’ Uit Morgenröte, onder het kopje ‘In hoeverre de denker zijn vijanden liefheeft’ citeert ze: ‘Nooit iets achterhouden of tegenover jezelf verzwijgen wat tegen je gedachten gedacht kan worden! Beloof het jezelf! Dat behoort tot de eerste rechtschapenheid van het denken. Je moet iedere dag ook je veldtocht tegen jezelf voeren. Een overwinning en een veroverde schans zijn niet langer jouw aangelegenheid, doch die der waarheid. Maar ook je nederlaag is niet langer jouw aangelegenheid!’ Die laatste zin zou Freud nooit geschreven kunnen hebben.

De drie momenten waarop Nietzsche zich, zoals hij dat noemde, van zijn huid ontdoet, worden door Lou omschreven als de overgang van de filoloog naar de metafysicus, van de metafysicus naar de realist of positivist en van dat laatste naar de vitalist. Die Geburt der Tragödie aus der Geist der Musik, een boek dat, zoals Lou met veel understatement zegt, ertoe bijdroeg ‘dat Nietzsches naam bekendheid kreeg onder zijn filologische vakgenoten’ - in werkelijkheid waren ze diep beledigd of geschokt - maakte de weg vrij voor zijn engagement met Wagner en Schopenhauer. Menschliches, Allzumenschliches markeert zijn overgang naar ‘het filigraan der dingen’, waarin de superieure psycholoog ‘de indiscutabiliteit der zeden’ aan de orde stelt en de fijnste nuances blootlegt in de manier waarop de mensen verstoppertje spelen met zichzelf. Vanaf 1882 tenslotte, met de Fröhliche Wissenschaft, wendde Nietzsche zich weer tot een filosofie van ‘de laatste en de hoogste dingen’, tot het domein van de Uebermensch.

Er zijn twee dingen in het boek van Lou Salomé die wat geforceerd aandoen. In de eerste plaats schematiseert ze drastisch waar ze een omslag in het denken van Nietzsche steeds parallel laat lopen met een stadium in zijn ziekte. Wanneer Nietzsche zegt dat hij zichzelf ‘gezond denkt’ neemt ze hem wat al te letterlijk. Zo ook waar hij spreekt van goden. Lou interpreteert de laatste fase van Nietzsches filosofie als een terugkeer tot de religie, als de wraak van de doodverklaarde god, als het onontbeerlijke van een eeuwigheid die onze daden zin geeft. Vooral dat laatste lijkt mij meer de zin uit Nietzsches filosofie weg te nemen dan dat die erdoor gevormd zou worden. Maar het is Lou's intepretatie. Um so besser, zou Nietzsche zeggen.

Afgezien van Salomés fundamenteel religieuze hang is het een mooi boek. De vertaling ervan door Léon Hanssen heeft de leesbaarheid alleen maar vergroot en de foto's van Raymond Benders doen uitzien naar diens fotobiografie over Nietzsche. Het enige nadeel is het obligate nawoord van Ernst Pfeiffer, de man die het Lou Salomé-archief beheert. De verregaand bekrompen en alle wetenschap fnuikende manier waarop hij dat doet is na te lezen in het boek van Rudolph Binion, Frau Lou. Nietzsche's wayward disciple.

Toen ik aan dit boek begon dacht ik: het zit in de verkeerde serie. Het zal wel allemaal over Lou gaan en in Privé Domein thuis horen. Nu weet ik beter. Het hoort inderdaad thuis in een reeks biografieën.

■