Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 12]

Een ijzeren Hein in de vaderlandse politiek
Het paternalisme van Hendrikus Colijn

Hendrikus Colijn Antirevolutionair door J. Bank en C. Vos Uitgever: De Haan, 207 p., f 39,90

Jan Meyers

Op de zondagsschool werd ons Mozes voorgesteld als een leider die geen Freude an Macht had. Stakkerig wijs geworden weten we inmiddels dat echte politici anders zijn. De liberaal Marchant heeft gewezen op de eigenaardige sfeer die antirevolutionaire gezagsdragers omgaf: hun ambtsvervulling was pure zelfopoffering. Hij geeft geen verklaring voor dit zondagsschool verhaal. Die moet dunkt mij worden gezocht in de combinatie van het gezagsgetrouwe karakter van die tijden en het calvinisme dat nederigheid als een van de grootste christendeugden predikte. Hoe konden vrome mannenbroeders dan in hoogheid zijn gezeten? Toch zeker alleen maar à contrecaeur-Mozesjes die door de Heer waren aangewezen tegen wie ze niet hadden kunnen zeggen: ‘Mij niet gezien!’ Gezagsdragers waren zetbaasjes van de Allerhoogste. In zo'n klimaat kon het gebeuren dat gereformeerde schoolmeesters in een soort religieus masochisme Colijn dankzegden voor het feit dat hij hun hongerloontje nog meer had gekort. Alsof hij de hand Gods was wie ook als hij kastijdt ere toekomt. Een ander belangrijk kenmerk van de AR-cultuur was het paternalisme dat geheel en al paste bij het judaïsch mannelijke karakter van het calvinisme. Hilarisch is de vaderlijke premier die het volk via de radio opwekt om maar rustig te gaan slapen. Fabeltjeskrant A.D. 1936.

Voor wie echter de zondagsschool niet de universiteit des levens was, kon niets ter wereld Colijns grenzeloze ambitie verhullen. Hij was moedig, doortastend, ijdel, ook op z'n uiterlijk: hij liet z'n haar kort knippen, omdat het rood was, een kleur die hij verfoeide, vooral in de politiek. Hoe ver ging zijn eerzucht? Hoe serieus was op een bepaald ogenblik de overweging om met de NSB in zee te gaan? Hoe intens de droom om de Nederlandse Mussolini te worden (al bewonderde hij de Italiaan niet)? Nietzsche zegt dat er voor macht een hoge prijs moet worden betaald: macht maakt dom.

Hendrikus Colijn

In het begin van het jaar zond de NOS De mythe van Hendrikus Colijn uit. Thans hebben de samenstellers een biografische schets - zestig procent tekst, veertig procent beeldmateriaal - gepubliceerd. Dit is niet de bundeling van het filmscript. Het boek is uitgebreider, ook anders van opzet: niet thematisch maar chronologisch. In plaats van de verklaringen van getuigen en deskundigen zijn verwijzingen gekomen naar de relevante literatuur waarvan het een samenvatting wil zijn; geen nieuwe feiten of gezichtspunten derhalve.

Sterke man

We kennen Colijn als koloniaal, oliemagnaat, politicus, scribent. Voor alles was hij echter antirevolutionair, de auteurs hadden geen betere ondertitel kunnen kiezen. Na Kuyper was hij de personificatie van de principes, de clichés, de geest van de ARP. Volgens Colijn bevatte die de ‘grondtoon’ van het Nederlandse Volkskarakter dat, aldus de mythe in die kring, was gevormd in de zestiende eeuw door hervorming, Oranje en de strijd tegen Spanje (die als een strijd om het geloof werd gezien).

Het historische beeld van Colijn wordt bepaald door zijn premierschap (1933-1939) in de crisistijd. Zijn politiek berustte op vier pijlers: actieve handelspolitiek, bezuiniging, sluitende begroting, de gouden standaard. Hille de Vries verklaart het credo van de sluitende begroting (die overigens een vrome wens bleef) uit de mengeling van politicus en zakenman in Colijn. Ik denk dat hier het paternalisme ook een woordje meesprak: in Colijns metaforenbestand was de staat een gezin dat de eindjes coûte que coûte aan elkaar moet knopen. Wat ook een eis des fatsoens was! Fatsoensoverwegingen hebben zeker ook gezeten achter het heilloos vasthouden aan de gouden standaard die hij belangrijk vond voor Neerlands waardigheid en aanzien in het buitenland. Maar in de eerste plaats kwam het natuurlijk voort uit een gebrekkig inzicht dat voor mij een groot vraagteken plaatst bij 's mans veelvuldig aangehaalde zakeninstinct. Hij zag geen verschil tussen gereguleerde devaluatie en inflatie en bij het laatste kon hij zich alleen maar zoiets spookachtigs voorstellen als wat in Duitsland in 1923 gebeurde. Voor de denkbeelden van Keynes kon hij geen enkel begrip opbrengen.

In de overlevering leeft Colijn voort als de schuldige, op z'n minst als medeschuldige aan de crisisellende ten onzent. Bank en Vos geven een genuanceerder beeld. Hoezeer het hem ook tegen de borst stuitte, Colijn was genoeg Realpolitiker om heel wat overheidssteun en -investering te plegen. Voorts halen zij de economist P.W. Klein aan die zegt dat in de structurele crisis de persoon van Colijn ‘niet bijster relevant was voor het gevoerde beleid’. Daar mag veel in zitten, maar ik vind dat we nou ook weer niet te hard moeten gaan relativeren. De halsstarrigheid inzake de gouden standaard was wel degelijk nadelig voor onze toch al zo gammele exportpositie. Onvergeeflijk is de onchristelijke mededogenloosheid jegens de werklozen; niet alleen werden hun reeds schandelijk lage uitkeringen nog verder omlaaggebracht, ook was de wijze waarop zij die kregen toebedeeld onnodig vernederend - of zij schuldigen waren in plaats van slachtoffers.

Colijn, ‘een welgekleed en welgemanierd man’, komt tot ons als een krachtfiguur. Hij stond pal tegenover legio personen en zaken: het Indisch nationalisme, de muiters van de Zeven Provinciën, het oproerige Jordaanvolk, homo's en geboorteregelaars, ‘de weerzinwekkende dubbelhartigheid van de sociaal-democraten’... In hoeverre heeft hij gefungeerd als dam tegen de Mussert-beweging? In de documentaire zei De Jong dat het Colijn-effect velen voor afglijden naar de NSB heeft behoed. Het zal nimmer bewezen kunnen worden, maar klinkt zeer aannemelijk. In een van z'n spaarzame momenten van zelfkennis opperde de Leider trouwens zelf de mogelijkheid dat Colijn geschikter was dan hij.

Defaitistisch

Het leven van deze onkreukbare familievader en fatsoensapostel was niet helemaal een gaaf zondagsschoolverhaal. W.G. van de Hulst zou het zo niet hebben geschreven. Vader ging op stap. Het bleek dat hij gelden had doen toekomen aan een call-girl. Colijn naar de hoeren dat was toen nog wel andere koffie dan de kapitalistische handel en wandel van een zich socialist noemend Kamerlid in onze dagen. Als dat aan de grote klok was gehangen! Zijn houding in de meidagen van '40 indachtig, zou men hem misschien wel willen toewensen dat dat was gebeurd - was hij tenminste over iets triviaals uitgegleden. Zijn defaitistische taal en kritiek op de vlucht van koningin en regering mochten de gevoelens van het ontgoochelde volk evenzeer weerspiegelen als de zijne, het was onvergeeflijk deze publiekelijk te uiten. Misschien had Romme per slot van rekening gelijk, toen hij zei dat Colijn geen staatsman was. Maar in tegenstelling tot Romme was hij evenmin een collaborateur. Hij keerde terug van de dwalingen zijns weegs en stierf in Duitse ballingschap - in september 1944, daags na het begin van de operatie-Market-Garden die bedoeld was om het Derde Rijk, welks onoverwinnelijkheid hij vier jaar eerder had geprofeteerd, de doodsteek toe te brengen. In 1947 werd hij herbegraven in Den Haag, ‘in vele opzichten een afscheid van een politiek verleden’, zeggen de schrijvers. Men is geneigd hier zachtjes ‘amen!’ aan toe te voegen.

Bank en Vos geven wel meer dan een samenvatting van bestaande literatuur. Keuze en accentuering zijn van hen en daarmee het gegeven beeld. Zij hebben de enerzijds hemelhoog vereerde en anderzijds helsdiep verwenste sine ira et studio geportretteerd, mij dunkt een goedgelijkende schets. Het zal wel niet anders hebben gekund, maar ik vind het jammer dat er zoveel tijd ligt tussen de tv-uitzendingen en de verschijning van het boek dat daarvan zo'n mooie follow-up is.

■