Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

Stijlvolle discussies van intelligente poppen
De spookachtige parallelwereld van Iris Murdoch

The Book and the Brotherhood door Iris Murdoch Uitgever: Chatto & Windus, 601 p., f 49,-

Anthony Paul

Als Tolstoj, met wie ze maar een oppervlakkige gelijkenis vertoont, stort Iris Murdoch ons in deze roman onmiddellijk in een wervelende sociale entourage en een hele schare mensen waar we na een tijdje pas uit wijs kunnen. Die mensen zijn een groep vrienden die trouw zijn aan herinneringen aan Oxford en aan de nagedachtenis van Sinclair Curtland, de ster uit hun midden die dertig jaar geleden is verongelukt met zweefvliegen. Bovenal zijn ze trouw aan de vriendschapsidee zelf.

De leider van de groep is Gerard Hernshaw, die een verhouding had met Sinclair en na diens dood kortstondig met zijn zuster Rose, die nog altijd ‘hopeloos en permanent’ verliefd is op de knappe, kiene Gerard. Gerard heeft op vrij vroege leeftijd zijn baan bij de overheid - waar hij bijna een machtspositie had bereikt - opgegeven om zich te gaan wijden aan zijn vroege liefde, de filosofie. Duncan Cambus, ook een gewezen geliefde van Gerard, is getrouwd met de rijke joodse Jean Kowitz. Dan is er nog Jenkin Riderhood, een heilige onderwijzer (ervaren Murdoch-lezers zullen het type herkennen), een serieuzer man dan zijn vrienden, zij het niet serieuzer dan David Crimond, een politieke denker die anders dan de rest van hen trouw is gebleven aan zijn vroeg-marxistische, revolutionaire overtuigingen en bezig is een boek te schrijven waar de wereld van achterover zal slaan. Zo grandioos is Het Boek dat die grandioosheid het enige is dat we erover te weten komen. Crimonds oude vrienden, niet meer zijn vrienden nu, geven hem al jarenlang financiële steun zodat hij kan schrijven aan het apocalyptische boek, waarover ze zich groeiende zorgen maken.

De groep omvat ook jongere mensen: Lily Boyne, die platvloers is en onzeker, de maagdelijke Tamar Hernshaw, Gerards achternichtje, en Gulliver Ashe, elegant hoewel zonder werk, en even overbodig als het overbodigste Tsjechov-personage. Ze zijn allemaal kinderloos, improduktief, tamelijk nutteloos, en de ouderen zijn ten prooi aan heimwee naar hun vervlogen jeugd; die toestand wordt gesymboliseerd door de lange openingsscène, een schitterend ingekleed en volstrekt authentiek verslag van een zomerbal op het oude college van de mannen in Oxford.

Mythisch aura

Crimond betekent een uitdaging en een gevaarlijke bedreiging voor de groep met haar knusse sentimentele illusies. Want hij is meedogenloos oprecht, onverzettelijk, dynamisch en ietwat demonisch, een man in staat tot vervoering maar niet tot geluk. Hij neemt Duncan Jean af - voor een tweede keer. De eerste keer werd Duncan de trap af geduwd en gaf hij zijn loopbaan als diplomaat eraan. Dit keer verschijnt Crimond in een kilt op het bal en danst zwijgend met Jean, als Shiva of een Griekse kouros (er wordt ons geen twijfel gelaten over zijn mythische aura, al kan niet gezegd worden dat we die zelf voelen: net als andere mysterieuze, katalytische magiërsfiguren in het oeuvre van Dame Iris, is hij het minst overtuigende karakter in het boek). Duncan wordt in de rivier geduwd en verandert in een trieste dronkelap die tussen vieze steelpannetjes woont. Duncan en Crimond delen behalve hun initialen dezelfde vrouw, en blijken op nóg een manier dramatisch inwisselbaar te zijn, als ze tot een confrontatie worden gebracht, een soort duel waarbij een derde om het leven komt. Die dood blijkt het gevolg te zijn van uitgebreide causale ketens, en vrijwel elk personage in de roman voelt zich er voor een deel schuldig aan.

Er is veel wijsgerige dicussie over en rond de vraag hoe te leven in een wereld vol kwaden. Crimond en Gerard vertegenwoordigen respectievelijk de fel utopische en voorzichtig hoopvolle denkrichting. ‘We gaan af op de woestenij,’ zegt Crimond tegen Gerard. ‘Natuurlijk vind ik dat deze maatschappij, onze zogenaamde vrije maatschappij - door en door verrot is - ze onderdrukt en is corrupt en onrechtvaardig, ze is materialistisch en meedogenloos en immoreel, en week, aangevreten door pornografie en kitsch. Dat vind jij ook. Maar jij verbeeldt je dat op de een of andere manier al de leuke dingen behouden zullen blijven en al de kwalijke dingen minder kwalijk zullen worden...’ Verdere bijdragen aan het debat worden geleverd door de goede man, Jenkin, en door een atheïstische priester.

Iris Murdoch

Een lijst van de ingrediënten van een willekeurige roman van Iris Murdoch doet deze klinken als een collage van de andere (dit is haar 23ste). We hebben een wijze leraar, een heilige, een demonische geliefde en een magiër, een aantal stervende vaders, een goddeloze priester, een zelfmoordpact, een collectie stenen, porselein dat breekt, een rijke schakering van dronkenschap. De personages hebben indringende en moeilijke relaties met hun eigen huizen, meubilair en kleren.

Dame Iris heeft ons wel eens melodramatischer intriges geschonken dan deze, die maar één grote romance en één gewelddadig einde bevat. De dialoog is evenwel zo theatraal als een Murdoch-fanaat zich maar wensen kan. Rose bedenkt: ‘Als ik met Gerard was getrouwd en een zoon had gekregen, had die waarschijnlijk mijn hart getekend met angst en pijn voordat ook hij verbrandde of verdronk.’ Wat betreft Jean en Crimond, geconfronteerd met de noodzaak en onmogelijkheid van een absoluut, wezenlijk leven, zeggen ze dingen tegen elkaar als: ‘O mijn schat - trots, roos, prins, held van me, hogepriester’ en: ‘Kom, Jeanie, mijn koningin, mijn valk, mijn lieve godin, mijn enige schat, kom bij me, kom naar bed, o mijn lieveling, mijn eten, mijn adem, mijn leven, mijn lieve schat, mijn laatste rustplaats.’ De vraag bij dat soort proza is niet of het slecht is dan wel heel erg slecht: het is wat het is, en Iris Murdoch weet zo langzamerhand duidelijk wel wat ze wil. Haar romans zijn een merkwaardig genre op zichzelf: hun eerste geruststellende indruk is bedrieglijk: ze zien er negentiende-eeuws degelijk uit en lijken volgestopt te zijn met levensobservaties en een bevredigende dichtheid van details. Maar de wereld van Iris Murdoch is heel anders dan die waarin wij leven, het is een spookachtige parallelwereld die alleen oppervlakkig iets weg heeft van de echte. De feiten van onze tijd op het gebied van politiek en economie, van kitsch, lawaai, geweld, stress, et cetera, raken haar personages niet. En hoe zeer ze ook doorzagen over hun emoties, ze hebben evenmin echt gevoelens of gewaarwordingen. Ze spelen emoties zoals ze over onderwerpen discussiëren: uiterst stijlvol. Het zijn intelligente poppen.

Teugelloos wijdlopig

Een typisch geval is Gulliver Ashe. Hij is werkloos en heeft geen geld, maar hij ziel kans een auto te rijden en heeft ladingen nieuwe kleren, die nauwgezet beschreven worden maar ongemerkt toch abstract blijven. Evenmin als Henry James zal Dame Iris zich verlagen tot de documentaire platvloersheid om ons te vertellen waar hij ze gekocht heeft, laat staan hoe hij ze heeft betaald. En natuurlijk vertelt ze ons niet hoe hij zich voelt in die kleren van hem. Hoe dan ook, Gulliver krijgt het in zijn hoofd om naar ‘het Noorden’ te gaan, wat voor een figuur die woont in het droom-Londen van Dame Iris ongeveer gelijkstaat aan Buiten-Mongolië. Op station King's Cross krijgt Gull van een man de verstandige raad het niet te doen: ‘Newcastle? Ben je gek? Er is niet één baan daar, alleen een zooi van die klere noorderlingen. Ze slaan je verrot.’ Volkomen waar: geen van Iris Murdochs personages zou zich in Newcastle ook maar een half uur staande houden. Gulliver blijft in het zuiden, niet als gevolg van die goede raad, maar vanwege een magischer reden conform de regels die gelden in de zelfstandige namaakwereld van de roman.

The Book and the Brotherhood is even vol gebeurtenissen, vondsten en onderhoudende momenten, even rijk aan verrukkelijke terloopse waarnemingen, en tevens even teugelloos wijdlopig als alle andere boeken die ik van Iris Murdoch heb gelezen. Het sprankelt van de verwijzingen naar onderliggende tekst en verborgen patronen; het houdt zich niet minder bezig met fundamentele bestaansvragen, maar doet dat op zo'n manier dat de lezer er een aangenaam verfrist, opgemonterd en vrolijk gevoel aan overhoudt.

■