Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 13]

De schending van een eigendomsrecht
Het zwijgen van vrouwen, het geweld van mannen 1770-1895

Women's Silence, Men's Violence Sexual Assault in England 1770-1895 door Anne Clark Uitgever: Pandora Press, 175 p., f 24,40

Bernadette de Wit

Verkrachting is bij uitstek een misdrijf dat met mythes is omgeven. Strikt logisch geredeneerd is het een geweldsmisdrijf, maar het valt nog steeds onder de vergrijpen tegen de zeden. Hoewel allang is erkend dat vrouwen van seks genieten en net als mannen onafhankelijk over hun lichaam willen beschikken, gaat de wet er nog steeds van uit dat de vrouwelijke ‘schaamte’ beschermd moet worden. Het grappige verschijnsel doet zich voor dat deze ambivalentie niet beperkt blijft tot kringen van conservatieven en orthodoxe gelovigen. Ook feministen zijn niet vrij van geëmotioneerde tegenstrijdigheden als het gaat om lust, macht en geweld.

De feministische historicus Anna Clark wilde een kanttekening plaatsen bij de waan van de dag. Haar eerste boek, Women's Silence, Men's Violence gaat over de hardnekkige mythe dat vrouwen vooral op straat worden verkracht. Clark werkt nu aan een proefschrift over de ‘constructie’ van geslachtsrollen en de seksuele moraal.

Women's Silence, Men's Violence is een geschiedenis van het seksuele geweld in Engeland, van de hoogtijdagen van de Industriële Revolutie tot halverwege de negentiende eeuw. Het verhaal dat donkere straten en parken, stegen en lege pleinen gevaarlijk zijn en dat vrouwen overheidsbescherming en een knusse, kleinschalige architectuur nodig zouden hebben om actief te kunnen zijn in het openbare leven stamt uit de vorige eeuw. Zonder dat zij zich hiervan bewust zijn steunen feministische actiegroepen als Buiten Gewoon Veilig, met hun brochures over ‘enge plekken’, op Victoriaanse ideeën. Verreweg het meeste seksuele geweld wordt immers gepleegd in de ‘veilige’ privésfeer, door een bekende van het slachtoffer.

Clark trekt flink van leer tegen haar feministische zusters die ondoordacht op de machteloosheidstoer gaan. Een beroemd voorbeeld is het volgende citaat van Susan Brownmiller: ‘Sinds prehistorische tijden hebben mannen hun biologische wapen gebruikt om alle vrouwen in een voortdurende staat van geïntimideerdheid te houden.’ Welbeschouwd is het onbegrijpelijk dat een groepering die bij uitstek het slachtoffer is geweest van biology is destiny dit soort dingen ooit heeft kunnen beweren. Uit blinde woede over mannelijke overheersing gooiden radicaal-feministen heel kortzichtig alle mannen op één hoop. Clark stelt daar een nuchtere kijk tegenover. Ze laat haar achttiende- en negentiende-eeuwse zusters, die allerminst overkomen als zielige slachtoffers van mannelijke schurken, zelf aan het woord. Er is volgens Clark nooit sprake geweest van een historisch komplot tegen vrouwen, gesmeed door ‘het patriarchaat’. De ‘vrouwelijke’ en de ‘mannelijke’ sekse-identiteit zijn net zo aan verandering onderhevig (geweest) als technologie en andere maatschappelijke processen. Het Ewig Weibliche bestaat niet, ook niet als cement van een bevrijdingsbeweging.

Gevallen vrouwen

De wordingsgeschiedenis van de mythe van de enge man in het donkere portiek is volgens Clark duidelijk na te gaan. Rond 1800 kwam de bourgeois-ideologie van de scheiding tussen openbaar en privé op. Hervormers achtten het werken in fabrieken voor vrouwen onwenselijk, vanwege het gevaar voor verleiding en verkrachting. De puriteinse burgerklasse maakte geen enkel onderscheid tussen vrijwillige hofmakerij en gedwongen seks en van die moraal hebben meisjes en vrouwen nu nog last. Uit die tijd stamt ook het taalgebruik dat de vrouwelijke seksualiteit in economische metaforen afschilderde. De vrouwelijke eer kon haar ‘ontnomen’ worden, alsof het om eigendom ging. Het vrouwelijk geslachtsdeel heette in het dialect van de grote steden ‘purse’, terwijl de burgerij van ‘treasure’ sprak. Het puriteinse arbeidsethos en de seksuele moraal van de bourgeoisie verspreidden zich ook over de lagere klassen. De rechtspraak ging onder invloed van de Verlichting over van straf op preventie, wat voor de nogal ruig levende vrouwen uit het volk leidde tot een enorme vrijheidsbeperking. Plotseling werden zij, met het oog op het voorkomen van landloperij, dag en nacht in de gaten gehouden, zogenaamd voor hun eigen bestwil. De overbevolking in de grote steden werd aan de zedeloosheid van vrouwen geweten.

Tekening van Posy Simmonds uit ‘A Concise History of the Sex Manual’ door Alan Rusbridger (Faber and Faber, 1986)

Slachtoffers van verkrachting, hoeren en ongehuwde moeders werden zonder onderscheid behandeld als gevallen vrouwen die voor hun zonden moesten boeten. De volksvrouwen lieten zich dit niet aanleunen: zij wilden hun levensstijl - kermissen, kroegen, reizen en straatleven - niet laten afnemen. Niet in de laatste plaats verdedigden zij hun heteroseksuele plezier.

Een van de grote verdiensten van Clarks boek is dat zij de seksuele verhouding tussen mannen en vrouwen in verband brengt met hun sociaal-economische betrekkingen. Onder invloed van economische depressies - het verdwijnen van kleine bedrijfjes waarin vrouwen een belangrijke rol speelden, de landbouwcrisis en de werkloosheid - verslechterde de positie van vrouwen na de Industriële Revolutie. Veel vrouwen met kinderen werden om financiële redenen in de steek gelaten. Mannelijke arbeiders hadden geen geld meer om te trouwen; concurrentie tussen laaggeschoolde vrouwelijke en mannelijke arbeiders om schaarse banen leidde tot wederzijdse vijandschap. Waar onenigheid tussen mannen en vrouwen in de volksklassen voorheen vaak letterlijk werd uitgevochten, kwam hier onder invloed van de puriteinse ideologie van de ‘ware vrouwelijkheid’ een einde aan. Zoals ook tegenwoordig gebeurt op de werkplek gingen mannen hun wrok tegen vrouwen afreageren door middel van seksuele intimidatie. Om niet voor een slechte vrouw door te gaan, reageerden werkneemsters steeds passiever. Het huwelijk werd voor vrouwen gaandeweg een middel van bestaan in plaats van een produktief partnerschap zoals voorheen, wat ook de kans op kameraadschap tussen de echtelieden verkleinde.

De geestelijkheid en de burgerij keurden loonarbeid voor vrouwen af, zij predikten dat de plaats van de vrouw thuis was. Als reactie op het toegenomen aantal verkrachtingen schoven hervormers de schuld op upper class-libertijnen. Zo ontstond het genre van de penney issue-romannetjes, waarin een perfide rijke heer zijn vrouwelijke ondergeschikten onteerde en zwanger maakte. In werkelijkheid, vermoedt Clark op grond van bestudering van verschillende bronnen, is er veel meer reden aan te nemen dat het seksueel geweld vooral door volksmensen onderling werd gepleegd. Daarnaast heeft de onderzoeker in de bronnen aanleiding gevonden om te veronderstellen dat verkrachtingen ook toen al niet uit de lucht kwamen vallen, maar met voorbedachten rade werden gepleegd.

Brassen

Politie en justitie schonken nauwelijks aandacht aan seksueel geweld tegen vrouwen op hun werk. Verkrachting in het huwelijk stond zoals bekend niet eens in de wet als delict. De Britse rechtspraak was in de achttiende en negentiende eeuw alleen geïnteresseerd in schending van het eigendomsrecht en uit dien hoofde (ontvreemding van de vrouwelijke kuisheid, eigendom van haar toekomstige echtgenoot) was de verkrachter strafbaar. Aan de andere kant liep de verkrachte vrouw, precies als de echtgenote van een impotente man in Frankrijk, het risico haar geloofwaardigheid te verliezen alleen al door aangifte te doen. Om die reden werden pogingen zwaarder bestraft dan volledige verkrachtingen!

De processen, met hun pompeuze ceremonies en moraliserende bejegening, waren een ramp voor het slachtoffer. Na 1780 werd het nog erger, toen alleen een beschadigd maagdenvlies en een spermamonster telden als bewijs. Daarnaast werden in toenemende mate het karakter en de reputatie van het slachtoffer beoordeeld, in plaats van de achtergronden van de dader.

Voor het slachtoffer van verkrachting en het in de steek gelaten zwangere meisje had de maagdelijkheidsideologie tot triest gevolg dat beiden onbegrepen bleven. De laatste was haar vanzelfsprekende seksuele keuzemogelijkheden kwijt. Het oude, meer directe taalgebruik van de volksmeisjes was vervangen door de eufemistische, puriteinse termen. Vrouwen die aangifte deden konden slechts in stamelen uitbarsten dat zij ‘misbruikt’ waren, het was te beschamend en gold als een nieuwe ontering om exacter te zijn. Van vrouwelijke familieleden kreeg het slachtoffer in de meeste gevallen ook geen steun. Uit angst om zelf met onkuisheid besmet te raken en ook aan de beurt te komen oordeelden zij even hard als de rest.

Ondanks de pathetische titel is Women's Silence, Men's Violence een gedegen en slim boek, omdat het de mythe van de kwetsbare vrouw die buitenshuis door enge mannen wordt belaagd doeltreffend ontkracht. Het is verplichte literatuur voor mensen die preventie van seksueel geweld door wettelijke maatregelen nastreven. Het ware effectiever als werkende vrouwen de tradities van hun vroeg-industriele voorgangsters - Spuwen, vechten, kaarten en brassen - in ere zouden herstellen. Wedden dat het dan gelijk met het opheffen van de economische achterstelling ook flink zou opschieten?

■