Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 7]

Altijd op reis met zichzelf als enige bagage
De autobiografie van Jay Landesman, rebel

Rebel without applause door Jay Landesman Uitgever: Bloomsbury, 286 p., f 53,10 Importeur: Nilsson & Lamm

Ed Schilders

Irving Landesman werd in 1922 geboren in St. Louis en op zijn dertiende cultiveerde hij zijn eerste zenuwinzinking door met zelfmoord te dreigen als hij niet onmiddellijk een pastramisandwich kreeg. Toen zijn moeder hem die voor alle zekerheid inderdaad gaf, ontdekte hij, schrijft hij in de openingszin van zijn autobiografie, ‘dat ik schrijver zou kunnen worden’: I had a way with words.

Een echte schrijver is zo ongeveer het enige wat Landesman nooit geworden is. Tegen het eind van zijn jongelingsjaren vestigde hij zich in zijn geboortestad als handelaar in antiek. Zijn winkel noemde hij ‘Jay Irving's’, een combinatie van zijn eigen voornaam en die van Scott Fitzgeralds Gatsby, ‘de perfecte naam voor een nachtclub, en zo bestierde ik de winkel ook’. Die winkel gaf hij op, ‘Jay’ hield hij in eigen beheer, zijn voorliefde voor excentrieke objecten is altijd gebleven: een opgezette krokodil met een lamp tussen de gele tanden verlichtte zijn appartement in New York, in zijn huis in St. Louis bestond de woonkamer uit het decor van een oude film van Von Sternberg.

De echte nachtclub kwant pas later. Na drie jaar New York, waar hij in het huwelijk trad met Fran, en waar hij het tijdschrift Neurotica redigeerde en uitgaf, keerde Landesman terug naar St. Louis. Het Crystal Palace (de ‘nachtclub’) werd een mengeling van theater, literair café, ballroom en cabaret. Het pamflet How to Talk Dirty van Lenny Bruce werd er in de lobby prominent geëtaleerd met op de cover een blote Bruce op het toilet. Zo nu en dan werd er zelfs een exemplaar verkocht. Bruce trad op in het Crystal Palace, net als een nog jonge maar toen al sombere Woody Allen. James Jones werd er dronken en Barbra Streisand was er het voorprogramma van de Smother Brothers - die waren tenslotte al op tv geweest. Ondertussen maakte Landesman furore, althans in zijn geboortestad, als presentator van een praatprogramma voor de plaatselijke televisiezender. De proefuitzending brak alle hate-mail-cijfers, en Landesman kreeg onmiddellijk een contract voor een serie afleveringen.

Fran ging teksten schrijven voor musicals en samen zetten ze in 1959 The Nervous Set op Broadway-planken. Het was gebaseerd op Landesmans autobiografische roman The Nervous Set, over zijn belevenissen in New York in de voordagen van de beat met Kerouac (stoned), Ginsburg (gek) en Solomon op een pogo stick waarop hij zulke enorme sprongen maakte dat hij door de vloer ging die het plafond van een restaurant was. ‘The Beatnik Show’, zoals de pers het stuk noemde, was een matig succes, ondanks het optreden van Larry - Dallas - Hagman in de rol van Jack Kerouac. De Landesmans probeerden het opnieuw in St. Louis, nu in samenwerking met auteur Nelson Algren. De musicalversie van diens roman A Walk on the Wild Side, hoe moeilijk voorstelbaar ook, moet een waarachtige theaterbelevenis geweest zijn met een cast van hoeren, pooiers, gangsters en gokkers en in de hoofdrol een man zonder benen. Er kwam nauwelijks iemand kijken.

Jay en Fran Landesman vertrokken begin jaren zestig naar Londen en ze zijn er gebleven. Op dat moment eindigt de autobiografie. Fran Landesman bleef lyrics schrijven en had daarmee in Londen aanzienlijk meer succes dan in haar geboorteland. Landesman waagde zich opnieuw aan het uitgeven, nu om zijn persoonlijke voorkeur voor bijzondere boeken te kunnen uitleven. Uit zijn fonds besprak ik in deze bijlage het boek Man Bites Man (verzamelde kranteknipsels van de Victoriaanse excentriekeling en dichter George Ives), een integrale herdruk van zijn tijdschrift Neurotica, en de waardevolle catalogus die Patrick Kearney maakte van de erotica-collectie van de British Library, The Private Case. Aan die laatste, prachtig uitgevoerde uitgave ging Landesman failliet. Voorgenomen boeken als Teach Yourself Duelling en Boo Hoo, The Complete Cryer's Manual zijn daardoor helaas nooit verschenen.

De titel van de autobiografie is behalve een woordspeling ook een uitstekende samenvatting van de wijze waarop Landesman zijn leven geleid heeft. Hij is inderdaad een rebel, en dan met name een sociaal-culturele rebel geweest, en inderdaad kreeg hij voor zijn creatieve, eigenzinnige manier van denken en leven nooit het applaus waarop iedereen hoopt die in het voetlicht van onze samenleving gaat staan. De levenskunst wordt slechts in zeer kleine kring gesubsidieerd. Landesman opsommen is een aaneenschakeling van eigenzinnige projecten noemen, meebeleven en ten grave dragen, of het nu over een antiekwinkel, een nachtclub of briljant cultureel tijdschrift gaat. Daarmee is niet gezegd dat Landesman tragisch was, of is. Dat kan een rebel per definitie niet zijn. Hij klaagt niet, hij wantrouwt het applaus evenzeer als hij het begeert. Succes is het laatste wat hij werkelijk wenst, uit zelfbehoud.

Van die ondertoon is de hele autobiografie doortrokken. Geen applaus? Dan nu het volgende nummer dat ik persoonlijk ook heel erg goed vind. Geflopt op Broadway? Misschien gaat het in Londen beter. Hij verkoopt zijn boedel, laat het Von Sternberg-decor opslaan, koopt een vliegticket, en vertrekt. Altijd is hij zelf zijn enige bagage.

Die wonderlijke manier van leven, die heel wat lef en zelfvertrouwen vergt, is het boeiende van de autobiografie: een man die nooit de regels heeft willen leren waaraan zijn omgeving zekerheid en respect ontleent. Dat door dat levensverhaal ook personen als Kerouac, Ginsberg, Streisand, en James Jones lopen, dat Carl Solomon er op een pogo stick doorheen springt, dat is voor de lezer een aardig toeval en voor de uitgever van het boek commercieel aantrekkelijk, maar nergens bepalend voor Landesman. Ook de Smother Brothers zijn belangrijk, en de guerrilla die hij uitvocht met zijn schoonouders, van goede komaf, zorgt voor de meeste laughs, hoeveel tragikomedie en psychiaters daarvan ook het gevolg waren, juist omdat in die relatie de privé-rebellie zo alledaags, zo herkenbaar is.

Neurotica

In een geval, vind ik, kwam het applaus voor Landesman echt veel te laat, al moet ik er ook niet aan denken wat er gebeurd was als het op tijd was gekomen. In de Engelse pers is Landesman na de publikatie van zijn autobiografie de vriend van Kerouac, de man wiens vrouw door Lenny Bruce een shot in de bil werd gestoken, en de gastheer van de beat. Voor mij was en is hij de inspirator, redacteur en uitgever van een tijdschrift waarin op unieke wijze de Amerikaanse cultuur kritisch werd gevolgd: Neurotica. Drie jaar en negen afleveringen lang, een tijdschrift waarin de schrijvers de uitgestoken vinger van Uncle Sam vastgrepen en een paar maal omdraaiden: Marshall McLuhan tegen de mediafilosofie van Henry Luce, John del Torto tegen de mechanisering van de samenleving, Rudolph Friedman als verdediger van de prostitutie, Anatole Broyard over ‘Amerikaans Seksueel Imperialisme’. Wie een dergelijk tijdschrift maakt, smeekt er om uitgefloten te worden.

Jay en Fran Landesman
carol pearlman

De hoofdstukken over het leven van en met Neurotica zijn de boeiendste van het boek omdat we daarin zien hoe een neurotische levensgenieter als Landesman the american way of life heeft beschouwd: niet minachtend maar kritisch, niet balorig, wel radicaal. Bovendien maken we hier kennis met Landesmans kompaan Gershon Legman, die het hardste en meest ingrijpende deel van Neurotica's inhoud voor zijn rekening heeft genomen. Legmans artikelen over de funeste invloed van de Amerikaanse strips op de jeugd en de vrouwvijandigheid van de Amerikaanse literatuur zijn ondertussen klassiek. Voor een iets groter publiek is hij de man geworden die de bloemlezingen over de folklore van de limerick en de dirty joke voor zijn rekening nam, standaardwerken op hun gebied.

Legman en Landesman vormen een onwaarschijnlijk duo dat elkaar volgend jaar al veertig jaar lang het leven zuur maakt. Enige jaren geleden interviewde ik Legman voor Vrij Nederland en kwam daarbij ook in contact met Landesman. Bij het interview was ook een afbeelding van Landesman opgenomen: Landesman met zijn Ford V-8 die hij aan Legman cadeau gaf toen hij Neurotica na acht afleveringen overdroeg en Legman alleen door zou gaan. Zelfs die foto gaf de heren aanleiding tot gekibbel. Legmans commentaar op de foto: ‘Die auto heeft nog jarenlang bij mij in de buurt geparkeerd gestaan en het tuig gebruikte hem als bordeel.’ Landesmans commentaar op Legman: ‘Het doet mijn oude hart deugd dat die auto nog een gelukkig seksleven heeft gehad, lang nadat ik hem in de steek liet.’ Legman in het interview: ‘Landesman gaf me Neurotica en die auto maar zelf nam hij het geld mee naar St. Louis.’ Landesman: ‘Minder dan vijf dollar. In onze familie is het een klassieke mop dat ik Legman ook nog mijn vrouw en mijn verzekeringspolissen had moeten geven en hem tot mijn enige erfgenaam had moeten benoemen. Hij zei zelfs: “Waarom koop je geen kolen waarmee ik de winter door kan komen?”’ ‘Dertig jaar lang,’ schreef Landesman en dat zijn er nu bijna veertig, ‘heb ik van Legman gehouden en heb ik hem gehaat.’

Speculatie en fantasie

Het is een wonder dat de twee mannen zo lang hebben kunnen samenwerken en ondanks hun radicaal tegengestelde persoonlijkheden een tijdschrift hebben kunnen maken dat inhoudelijk zo sterk is. De joviale, altijd optimistische Landesman die zelf het hardst om zijn grappen lacht, en de norse, altijd brommende Legman die alles over moppen weet maar ze altijd vertelt met de navrante psychologische duiding erbij. Die tegenstelling beheerst de hoofdstukken over Neurotica zonder dat Landesman tot rancune vervalt: ‘Legman is gul, aardig en behulpzaam geweest, maar hij heeft ook geprobeerd mijn ego te ondermijnen en mijn manier van leven te vernietigen.’

De Legman uit de autobiografie is exact de Legman zoals ik hem heb leren kennen en dat gaf me vertrouwen in de schrijver bij het lezen van de stukken over de mensen die ik niet ken. Ik was dan ook niet echt verwonderd toen enige tijd na verschijning van het boek Legman me liet weten hoe onbetrouwbaar de hoofdstukken over zijn persoon zijn. Integendeel, het vertrouwen in Landesmans weergave nam nog toe.

Er klopt niets van de dialogen, vond Legman, ‘tenzij hij met een bandrecorder op zijn schouder door het leven is gegaan; het probleem is dat hij alles wat authentiek was vervangen heeft door speculatie en fantasie’. Misschien moet een autobiografie wel wat anders zijn dan een permanente relatie met een bandrecorder, misschien is leven wel meer speculatie en fantasie dan authenticiteit. Is dat verschil van inzicht de reden waarom Landesman lacht en Legman somber is?

Tot Legmans autobiografie verschijnt - als dat ooit gebeurt, het manuscript is nu al omvangrijker dan de memoires van Casanova -, tot Legmans dialogen en feiten gelezen kunnen worden, houd ik het met genoegen op Landesmans weergave. Als Legmans versie straks dezelfde blijkt te zijn, pas dan is er reden tot wantrouwen. Tenslotte heeft Landesman zijn hele leven het voordeel gehad dat hij zelf zijn enige bagage was en is Legman de man die de hele wereld heeft willen inpakken, optillen en meetorsen. Het zou pas vreemd worden als ze beiden, na veertig jaar, het één keer met elkaar eens zouden zijn.

■