Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Nobele motieven, nietsontziende hebzucht
Een oneerbiedige historische roman over de Mexicaanse revolutie

De bliksem van Augustus door Jorge Ibargüengoitia Vertaling: Giny Klatser Uitgever: Sijthoff, 132 p., f 24,50

Maarten Steenmeijer

Mexico is een van de weinige Latijns-Amerikaanse landen die niet gebukt gaan onder de dreiging van een militaire dictatuur. Sinds 1920 is er geen staatsgreep meer geweest in het land, een unicum in Latijns-Amerika. Dat het leger zich rustig houdt, is niet alleen te danken aan de sterk ingekrompen omvang ervan, maar ook aan een regeringspolitiek waarin het verdeel- en heersprincipe vooropstaat. Zo worden hooggeplaatste militairen slechts voor drie of vier jaar benoemd, zodat ze nauwelijks de kans krijgen om een lokale machtspositie op te bouwen en hun eventuele politieke ambities gestalte te geven. Hier staat tegenover dat hen van regeringswege geen strobreed in de weg wordt gelegd om middels dubieuze praktijken de zakken te spekken. Zonder smetten is de rust dus niet.

Beweren dat de zaken wel eens anders zijn geweest, is een fors understatement: in de eerste decennia van de Mexicaanse revolutie (die in enge zin van 1910 tot 1917 duurde, maar volgens de regeringspropaganda nog steeds aan de gang is) speelden de generaals de hoofdrol. Daar kegen ze alle kans toe, want de politieke strijd werd ook na 1917 nog lang gewapenderhand gestreden.

De korte roman De bliksemstralen van augustus (1964) van Jorge Ibargüengoitia biedt een oneerbiedig kijkje in de keuken van de ‘revolutionaire’ militaire top. Verhaal en personages zijn fictief, maar de context is historisch: het nog steeds door plaatselijke oorlogen geplaagde Mexico van 1928-1929, de periode dat de militairen nog de eerste viool speelden in de politiek.

Op de laatste pagina's geeft de auteur een ‘toelichting voor lezers die de geschiedenis van Mexico niet kennen’. Die is helaas te beknopt voor wie niet thuis is in de Mexicaanse geschiedenis. Het is jammer dat er in de Nederlandse editie niet een aantal noten of een kort nawoord is opgenomen waarin begrippen als cristeros en Federalen worden toegelicht.

Voor de rest bestaat De bliksemstralen van augustus uit de memoires van de ex-divisiegeneraal José Guadalupe Arroyo. Ze draaien om een korte episode uit zijn leven: de revolutie van 1929, dat wil zeggen de strijd om het presidentschap die uitbreekt nadat de vers gekozen, maar nog niet in functie getreden president Marcos González (divisiegeneraal; een vriendje van Arroyo) plotseling overlijdt. De facties vormen zich, wisselen voortdurend van samenstelling en bestrijden elkaar te vuur en te zwaard.

Het vaderland

De strijd mondt na een jaar ten slotte uit in ‘de bliksemstralen van augustus’, de beslissende gevechten die in augustus 1929 worden geleverd. Arroyo behoort tot de verliezende partij, wat meer aan het toeval dan aan het noodlot is te danken, zoals het evenzeer aan het toeval is te danken dat hij niet ter dood wordt gebracht. Hij mag naar de Verenigde Staten vertrekken. Na acht jaar ballingschap keert hij, in ere hersteld, weer terug naar zijn vaderland. In alle rust kan hij zich aan zijn gezin en zijn zaken wijden.

Vanaf de eerste bladzijde is Arroyo in de verdediging: hij wil de smadelijke dingen die zijn vroegere medestrijders over hem in de openbaarheid hebben gebracht tegenspreken. Het moet de lezers duidelijk worden dat hij in de machtsstrijd na de dood van de gekozen president volstrekt te goeder trouw is geweest. Zijn motieven waren nobel: het vaderland, de revolutie. Ze verhinderen hem niet om, net als zijn collega's, voortdurend met alle winden mee te waaien zolang deze naar de politieke macht voeren. Net zomin als de verering van zijn vrouw, aan wie hij deze memoires opdraagt, hem ervan weerhoudt om geregeld dames van plezier te bezoeken.

Voortdurend ondergraaft Arroyo in zijn naïviteit ongewild het eerherstel dat hij nastreeft, omdat de lezer heel andere voorstellingen van vaderlandsliefde, loyaliteit en trouw heeft dan deze generaal. De vanzelfsprekendheid van zijn gedrag is symptomatisch voor de dubbele moraal die het wezen van de Mexicaanse ziel uitmaken en die Ibargüengoitia ook in zijn andere werk op de hak neemt. Woorden en daden hebben een zeer speciale band met elkaar: achter de retorische façade van patriottisme, loyaliteit, vriendschap en liefde schuilt een hebzucht die niets en niemand ontziet.

Het mag waar zijn dat de militairen nu in het gareel worden gehouden, zoals Ibargüengoitia in zijn toelichting optimistisch suggereert. Maar zijn andere romans (waaronder De dode meisjes en Twee misdaden, die hier beide vreemd genoeg weinig aandacht hebben getrokken in de pers) maken duidelijk dat de Mexicaanse samenleving nog steeds doordrenkt is van een mentaliteit die de bestuurbaarheid van het land en de menselijke verhoudingen er niet eenvoudiger op maakt.

De satirische wijze waarop Ibargüengoitia in De bliksemstralen van augustus de Mexicaanse revolutie verbeeldt is bijzonder, want de romans die hierover zijn geschreven (en dat zijn er vele) kenmerken zich door een loodzware ernst. Het is niet het enige waarin Ibargüengoitia zich onderscheidt: door de trefzekere lichtvoetigheid waarmee hij zijn romans stoffeert, neemt hij een bijzondere plaats binnen de gehele moderne Spaans-Amerikaanse literatuur in. Om misverstanden te voorkomen voeg ik hieraan toe dat lichtvoetigheid bij Ibargüengoitia alles behalve oppervlakkigheid impliceert, laat staan lichtzinnigheid.

De Mexicaanse ziel wordt niet alleen weerspiegeld in het werk van Octavio Paz, Carlos Fuentes en Juan Rulfo, maar evenzeer in dat van Jorge Ibargüengoitia.

■