Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 9]

Anthony Powells eerste passen in Nederlandse vertaling
Deel 1 van ‘A Dance to the Music of Time’ vertaald

Een kwestie van opvoeding door Anthony Powell Vertaling: J. Verheydt Uitgever: Agathon, 227 p., f 29,90

Bas Heijne

Schilderijen spelen een niet onaanzienlijke rol in A Dance to the Music of Time, de twaalfdelige romancyclus van Anthony Powell. Niet alleen ontleende hij de titel aan een schilderij van Poussin, ook in het omvangrijke werk zelf duiken veelvuldig doeken, schilders en tentoonstellingen op. Bovendien vertoont het uiterlijk van zijn personages veelal een opvallende gelijkenis met portretten uit alle perioden en stromingen uit de geschiedenis van de schilderkunst. De jonge Charles Stringham, een van de hoofdpersonen, die in A Question of Upbringing, het eerste deel, zijn opwachting maakt, beschrijft Powell bijvoorbeeld als volgt: ‘Hij was lang en donker, en leek een beetje op een van die stijve, trieste jongemannen met kanten plooikragen, wier lange benen zoveel ruimte in beslag nemen op zestiende-eeuwse portretten; of anders misschien op een jongere - en veel tengerdere - versie van Veroneses Alexander de Grote, die de kinderen van Darius ontvangt na de slag bij Issus; met datzelfde hoge voorhoofd en dat lichtelijk dunner wordende haar bij de slapen. Zijn gelaatstrekken schenen beslist in dat tijdperk van de schilderkunst thuis te horen, net als de gezichten in Elizabethaanse miniaturen: levendig, obstinaat, niet bijster gelukkkig, en volkomen meedogenloos.’

Keer op keer refereert Powell aan schilderijen, etsen, tekeningen en schetsen, alsof hij daarmee zijn sterfelijke personages wil isoleren van het vluchtige leven in het Engeland van tussen de twee wereldoorlogen om hen bij te zetten in zijn persoonlijke galerij. Net als de verstilde figuren op de Griekse urn van Keats, bevriezen ook de mannen en vrouwen die Powells Engeland bevolken in hun verschillende danshoudingen en worden opgenomen in de tijdloze wereld van de kunst. Het is natuurlijk geen toeval dat de verteller, Nicholas Jenkins, het alter ego van de schrijver, jarenlang werkzaam is bij een uitgeverij van kunstboeken.

De wijze waarop Anthony Powell zijn dans op de muziek destijds heeft getoonzet, beschrijft hij in het begin van Een kwestie van opvoeding als volgt: ‘Deze klassieke voorstellingen (de evocatieve houdingen van grondwerkers die zich op straat aan een vuur warmen - BH) riepen plotseling een beeld bij me op van dat tafereel van Poussin, waarin de vier Jaargetijden, hand in hand en met de gezichten naar buiten gekeerd, pas op de plaats maken op de maat van de klanken die de naakte, baardige grijsaard aan zijn lier ontlokt. En dit beeld van de Tijd riep op zijn beurt weer gedachten aan sterfelijkheid bij me op: beelden van mensen die, net als die Jaargetijden met de gezichten naar buiten gekeerd, zich hand in hand voortbewegen op een ingewikkeld ritme, met langzame, afgemeten en zo nu en dan wat onbeholpen passen, in figuren die nu eens herkenbare vormen aannemen, en dan weer in schijnbaar nietszeggende rondwervelende bewegingen overgaan, waarbij de verschillende partners af en toe verdwijnen om ineens opnieuw op te duiken en het schouwspel weer een patroon te doen aannemen: zonder macht te hebben over de melodie, en misschien al evenmin over de danspassen die ze uitvoeren.’

Bovenstaande passage zegt niet alleen veel over de manier waarop Powell tegen het leven aankijkt, maar tevens over de geraffineerde structuur van zijn roman fleuve. Men zou kunnen zeggen dat A Dance to the Music of Time bestaat uit een lange reeks panelen, veelal genrestukken waarop een groepje mensen staat afgebeeld. De illusie van beweging ontstaat doordat de houdingen van de verschillende afgebeelde figuren gecontrasteerd worden met de houdingen die zij op eerdere schilderijen in de reeks aannamen (zoals kinderen een mannetje laten dansen door hem op iedere pagina van een blocnote in een iets ander houding te tekenen en vervolgens alle bladzijden razendsnel door hun vingers te laten gaan). Net als zijn voorbeeld Proust concentreert Powell zich veelal op een bepaald social event - een lunch, een weekend-party, een verjaardag, een begrafenis - waarvan het verloop uitvoerig beschreven wordt. Het gedrag en de conversatie van de verschillende personages worden nauwkeurig tot in de kleinste details en met veel ironie vastgelegd door de verteller, die zich keer op keer verliest in speculaties over de raadselachtige maar oneindig interessante motieven die aan hun handelingen ten grondslag liggen. Sommige observaties van Jenkins krijgen pas honderden pagina's later hun ware betekenis, andere raadsels worden helemaal nooit opgelost.

Enige personages uit ‘A Dance to the Music of Time’ zoals getekend door Marc Boxer voor de omslagen van de Flamingo-pocketeditie

Miserable outcast

De wereld van A Dance to the Music of Time is een wereld van uiterlijkheden en de mensen die haar bevolken zijn in de eerste plaats sociale wezens, die zich eigenlijk alleen laten kennen tijdens hun omgang met anderen (geen wonder dus dat net als bij Proust de liefde de belangrijkste rol speelt). Jenkins kan slechts gissen naar wat achter de façade schuilgaat, net zoals het innerlijk van een geportretteerde zich alleen door uiterlijkheden aan de toeschouwer openbaart. Het grootste raadsel - en daardoor het meest boeiende - is natuurlijk de mens die ongevoelig lijkt te zijn voor de invloed van anderen, die niet meedoet aan de dans of zijn eigen passen maakt zonder zich te storen aan het ritme van de anderen. Zo iemand is de ongrijpbare, ietwat sinistere Kenneth Widmerpool, in het eerste deel nog een miserabele outcast, die langzaam maar zeker zal uitgroeien tot de ware hoofdpersoon van de hele cyclus.

Powell toont zich een meester zolang hij niet buiten de grenzen van zijn wereld treedt. Krachten en emoties die zich aan het sociale verkeer tussen mensen onttrekken weet hij niet voelbaar te maken. Het verloop van een liefdesrelatie wordt door hem op briljante wijze in kaart gebracht zoals bijvoorbeeld die tussen de verteller Jenkins en Jean Templer in het derde deel, The Acceptance World - maar de hartstochten die hij suggereert ontbreken te enen male. Meestal houdt Powell zich echter bij zijn leest en hij slaagt er glansrijk in zijn eigen fascinatie voor deze wereld over te brengen op de lezer. Wie het werk binnen een genre wil plaatsen, krijgt het niet gemakkelijk. Noem het een komische roman, en de uiterst serieuze bedoelingen van de schrijver lopen gevaar op de achtergrond te raken; beschouw het als proustiaans epos over de onafwendbare ondergang van een sociale orde, en je gaat voorbij aan de onweerstaanbare humor - meestal mild, soms hilarisch - die zich op ieder pagina laat gelden. Hoe dan ook, Powells groepsportret van de generatie Engelsen uit de upper-middle class van na de Eerste Wereldoorlog verdient de voorname plaats die het inneemt in de Britse literatuur van na 1945.

Gelukkig is er nu een uitgeverij die het heeft aangedurfd de cyclus in een Nederlandse vertaling uit te geven. Bij Agathon verscheen de vertaling van het eerste deel, Een kwestie van opvoeding. Hierin verhaalt verteller Nicholas Jenkins van zijn school- en studietijd, respectievelijk in Eton en Oxford (niet met name genoemd). Het boek is een fraai geschreven, niet sentimenteel relaas van het onvermijdelijk verloren gaan van jongensvriendschappen en laat zien hoe omstandigheden, hoe schijnbaar onbelangrijk ook, bepalend blijken te zijn voor het verdere leven. Maar vooral wordt hier toch de basis gelegd voor de latere delen. De lezer maakt kennis met een zeer omvangrijke cast of characters, die stuk voor stuk later nog zullen opduiken, aan de hand van onverwachte danspartners en in verrassend nieuwe kostuums. De eerste opkomst van onweerstaanbare scheppingen als oom Giles (een persoonlijke favoriet) en de mysterieuze Widmerpool zal lezers doen uitkijken naar het volgende deel, dat nog dit jaar zal verschijnen.

Bovendien is de vertaling voortreffelijk. J. Verheydt is er zonder meer in geslaagd het statige - maar allesbehalve statische - proza van Powell in goedlopend Nederlands over te brengen; een niet geringe prestatie. Hier en daar vertaalt hij naar mijn zin iets te letterlijk - bijvoorbeeld: ‘To steal everything that is not nailed down’ is niet ‘alles wat niet vastgespijkerd zat’, maar ‘alles wat los en vast zat’; ‘to repeat a story’ is hier niet ‘een verhaal herhalen’ maar ‘een verhaal doorvertellen’; het gaat hier echter om onbelangrijke kleinigheden. Het is dan ook te hopen dat de vertaler ook voor de andere delen beschikbaar is en dat de uitgeverij de ongetwijfeld vele lezers van dit eerste deel niet in de steek zal laten.

■