Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

Treurig voyeurisme
Het rampzalige verhaal van Brookners A Friend from England

A friend from England door Anita Brookner Uitgever: Jonathan Cape, 205 p., f 40,80

Nienke Begemann

A Friend from England, Anita Brookners zevende roman in zeven jaar, ziet er op het eerste gezicht eenvoudig uit. Het is het verhaal van de treurige en slecht aflopende pogingen van de vertelster Rachel om zich in te nestelen in de schoot van een zogenaamd gewoon Engels gezin - vader, moeder en dochter Livingstone.

Rachel is een typische Brookner-figuur, verweesd, solitair en kinderloos. Ze is mede-eigenares van een boekhandel en woont boven de winkel in een klein, witgeschilderd en nauwelijks gemeubileerd appartement. Haar ouders zijn dood, ze heeft geen broers of zusters en de vrienden die ze beweert te hebben blijven merendeels naamloos en onzichtbaar. Ze maakt af en toe toespelingen op een ernstige ziektegeschiedenis die meer psychisch dan lichamelijk klinkt. Als alles haar te veel wordt gaat ze 's nachts alleen op stap, maar over de losse contacten die ze daarbij legt is ze uiterst discreet. Ze is er trots op dat ze zich van alle romantische illusies heeft ontdaan en zich bij de realiteit heeft leren neerleggen. Alleen haar angst voor water is een te zwakke plek in haar wapenrusting om verhuld te blijven. Haar vader heeft haar als klein kind leren zwemmen, maar het grote geluid van water in een zwembad, regen tegen de ramen en zelfs mensen water zien drinken maakt haar bang en gedeprimeerd. Ze woont in Londen, ver van de rivier.

Voor Rachel is de familie Livingstone in eerste instantie voornamelijk interessant omdat de vader, Oscar, de voetbaltoto wint. Ze kent hem al lang, hij is een bescheiden accountant die ze van haar overleden vader geërfd heeft, en ze bezoekt hem eens per jaar ‘for a routine inspection’ van haar rekeningen en kwitanties - een soort rustgevend godsdienstig ceremonieel dat wordt gevolgd door even rituele vragen over de wederzijdse families. Zijn vrouw Dorrie lijkt zo merkwaardig veel op hem dat Rachel ooit heeft gedacht dat ze een zuster van hem was. Hun dochter Heather, de erfgename, trouwt in de loop van het verhaal tweemaal - eerst met een onmogelijk vrolijke, dubbelzinnige jongeman die kennelijk alleen op haar geld uit is, en later met een Italiaan die ze in Venetië ontmoet. Als Oscar zich met zijn miljoenen terugtrekt uit zijn zaak kan Rachel haar nieuwsgierigheid naar het effect van al dat geld bevredigen door haar zaken bij hem thuis te gaan bespreken. Alras raakt ze in de ban van de vriendelijkheid en hartelijkheid van de Livingstones - Dorries moederlijkheid en Oscars vaderlijkheid vervullen behoeften die sterker blijken dan Rachels aanvankelijk laatdunkende voyeurisme. Als Dorrie ernstig ziek wordt is Rachels bezorgdheid niet gespeeld, en in haar verontwaardigde getob over Rachels slechte huwelijkskeuze trillen gevoelens mee die doen denken aan wat er in de thuisblijvende oudere broer van de verloren zoon moet zijn omgegaan.

Het is dan ook vooral Rachels verhouding met Heather die het tenslotte onmogelijk maakt dat ze werkelijk deel gaat uitmaken van de familie Livingstone. Als Heather haar eigen gang gaat, haar hart volgt en haar bestemming vindt in de stad van het water en in een cultuur die vrij is gebleven van de geest van Calvijn wordt dat haar door haar ouders niet kwalijk genomen, ook al verlangt haar sten ende moeder zo naar haar dat ze het goed vindt dat Rachel haar nareist naar Venetië om haar naar huis te krijgen. Maar Rachel zit vol afkeuring en in Venetië explodeert alles: Heather laat tenslotte alle schijn van vriendschap varen en spreidt in haar keuze voor haar Italiaanse minnaar een bijna atavistisch absolutisme ten toon, waartegenover Rachel vergaat van schaamte. De Livingstones verdwijnen uit haar leven. In de laatste regels van het boek ontmoet Rachel Oscar nog één keer. Dorrie is gestorven, zegt hij, en hij gaat in het buitenland wonen - hij zegt niet waar en bij wie, en Rachel ziet zijn gebogen rug, zijn onverzorgde handen en het begin van staar in zijn ogen, maar heeft geen recht meer om iets voor hem te doen. Het doet er eigenlijk ook niet zoveel toe. ‘Livingstones’ hebben geen moeite met de natuurlijke gang van het leven.

Anita Brookner

Giorgione

Op het stofomslag van A Friend from England staat een schilderij van Giorgione afgebeeld, dat een anonieme, korte maar onthullende rol speelt tegen het eind van de roman als Rachel in Venetië is en de Accademia bezoekt: ‘In a deserted room I found the only picture I wanted to see. The woman suckling her child had a heavy face, immanent with meaning, but from which all explanation had been withdrawn. To her right, on the left of the picture, stood the mysterious and elegant knight, intense and remote, his face in shadow. The storm that broke on the scene bound the two together in puzzling complicity. In the background, a banal hill village. In the middle distance, two broken columns.’

De kunsthistorica Brookner verenigt zich hier met de schrijfster en schildert met bijna angstaanjagende buitengesloten distantie en precisie de symbolische inhoud van de roman. Rachels zien van de mysterieuze idylle van Giorgione dient hier als sleutel; het boek nadert zijn ontknoping en het is wel duidelijk dat er meer speelt dan het verhaal van de Livingstones alleen, en dat de figuur van de vertelster, met haar nachtelijke ronddolingen, haar nachtmerries over verdrinken en haar dromen over getrouwd zijn, lang niet zo eenvoudig is als ze in het begin voorwendt.

Maar dat Rachel bijna in het wilde weg projecteert, en zich in haar nood beurtelings met ieder lid van de Livingstone-drieëenheid identificeert, is maar één aspect van de complexiteit onder de bedrieglijke eenvoud van het oppervlak. Als lezer kreeg ik ook steeds sterker het gevoel dat er een soort boosaardigheid in het spel was, het soort kwaad en corruptie dat Henry James op superieure wijze heeft geschilderd en dat in Brookners romans al eerder om de hoek is gekomen. Het is het kwaad van het vacuüm, van de afwezigheid van een centrum dat de persoonlijkheid samenbindt. In A Friend from England komt dat niet alleen tot uiting in het rampzalige verhaal zelf, maar vooral in de onzekerheid waarin je als lezer komt te verkeren als het niet duidelijk wordt tot wie Rachel zich eigenlijk wendt met haar verhaal.

‘De storm’ van Giorgione

A Friend from England is een bekentenis in de vorm van een roman, maar door de kunstige vorm en het gepolijste oppervlak maakt Brookner het bijna onmogelijk om daar eenvoudig en eerlijk op te reageren. Misschien kan dat in dit geval ook niet, misschien is de schaamte uiteindelijk te groot. Ik raak hier op een terrein waar het moeilijk is om een spoor uit te zetten. In een fascinerend interview met John Haffenden uit 1984, dat werd afgenomen voordat Brookner de Booker-McConnell-prijs won met haar Hotel du Lac, vertelde ze zelf dat ze uit een ‘vreselijk gevoel van machteloosheid’ romans was gaan schrijven terwijl ze al een bekend en gewaardeerd kunsthistorica was. De onthullendste mededeling in dat interview is echter dat het schrijven van die boeken haar gevoel van waardeloosheid en eenzaamheid alleen maar erger had gemaakt, en dat de energie en levendigheid waarmee ze eerder haar werk had kunnen doen, nu in een bodemloos gat verdwenen leken. Een gewoon mens zou zeggen dat ze er dus mee had moeten ophouden om ieder jaar een roman te produceren, hoe goed die ook door de kritiek werden ontvangen. Ik beschik niet over de professionele terminologie om mijn gevoel van onbehagen en verontrusting bij het lezen van A Friend from England onder woorden te brengen. Het is uiterst intelligent geschreven, er zit geen haar verkeerd, maar het ligt loodzwaar op de maag - niet alleen omdat Brookner in haar analyse van de eenzaamheid van Rachel wel zeer scherpe messen hanteert en zenuwen raakt die liever ingekapseld willen blijven, maar vooral omdat er uitsluitend woede en pijn in klinkt, en ieder gevoel voor relativiteit of humor ontbreekt. Zo word ik als lezer buitengesloten, en sta ik met mijn sympathie op straat - net als Rachel zelf. Wie wordt er dan eigenlijk beter van zo'n boek? Wie straft wie?

■