Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 4]

Oscar Wilde
Vervolg van pagina 1

zijn bedoeling om Wilde ‘uit de mist van de pathologie in het licht van de komedie te brengen (...), te doen herleven de conversatiekunstenaar, niet de veroordeelde.’ In die opzet mag Pearson destijds dan zijn geslaagd, men heeft Ellmann nodig om het beeld te completeren, en nog veel meer geldt dit voor de voorstelling die naar voren komt uit oudere biografieën.

De eerste beschrijvingen van Wildes leven zijn uit de pennen van zijn vrienden gevloeid. Zo was er de brave Robert Sherard, die nauwelijks kon geloven dat Wilde ‘schuldig’ was aan wat hem ten laste was gelegd. Bij Ellmann heet Sherard ‘opgeblazen, dwarsdrijverig, vol onbegrip’ en even verderop ‘sukkelachtig’. En zo was er ook Frank Harris, een beminnelijke egotripper en causeur (naar de mening van Ellmann overigens ook ‘een waarachtig vriend’ van Wilde), maar daarenboven een aartsleugenaar en zwendelaar, die voor chantage niet terugschrok. Op het drijfzand van hun teksten, aangevuld met de tegenstrijdige uitlatingen van Wilde zelf (die voortdurend aan zijn eigen mythe werkte), plus nog de beweringen van allerlei Victoriaanse en Edwardiaanse homoseksuele heren die partij zijn geweest in een baaierd van geruzie van gekrakeel na de dood van de schrijver - op dat alles is de biografische traditie rondom Oscar Wilde gegrondvest.

Het mooie is dat in Richard Ellmanns rangschikking van de biografische gegevens, waarin de feiten over het algemeen met zorg zijn ontdaan van allerlei door mythografie en legendevorming geschapen aanslibsels, tegelijkertijd Wildes levensgeschiedenis onverminderd blijft boeien door haar dramatische kracht, met het schandaal en de val van de schrijver als een soort fatale apotheose die het verhaal in evenwicht brengt.

Esthetische levenshouding

Zo verneemt men dan opnieuw over Wildes ouders: een excentrieke dokter en een geëxalteerde dichteres; over zijn jeugd in Dublin en zijn studie in Oxford, waar hij zich naast de klassieken ook de verfijnde kunst van het dandyisme eigen maakte. In Oxford ook moet hij het statige en nauwkeurige Engels hebben ontwikkeld waarmee hij zich in de positie praatte van begenadigd causeur en ‘social lion’, voor wie vele deuren opengingen. Zijn rol als estheet, ontdekt onder invloed van bewonderde leermeesters als John Ruskin en Walter Pater en op eigen kracht opgevoerd tot een cultus, bezorgde Wilde echter reeds in dit stadium een zekere beruchtheid in de zelfgenoegzame en zeer burgerlijke samenleving van het Victoriaanse Engeland. Ellmann heeft voorbeelden opgedolven van zeer vroege satires (uit 1877 en 1880) op Wildes gedragingen en precieuze manier van praten. Achteraf bezien ligt Wildes latere lot eigenlijk al besloten in de afkeer die de middenklassen van het begin af aan tegen hem hebben gekoesterd, een bijna instinctieve weerzin die zich richtte tegen alles waarvoor hij stond. Men heeft hem klein willen krijgen en is daarin geslaagd.

In de esthetische levenshouding van Wilde en in de wijze waarop hij de slogan van de kunst om de kunst omhelsde heeft al het element van speelse zelfparodie gezeten dat hij in zijn persoon niet minder dan in zijn werk steeds sterker is gaan belichamen. Tegenstrijdige impulsen en stemmingen leidden bij deze leerling van Walter Pater - die immers al wist dat het vormen van gewoontes een mislukking betekent - tot een filosofie die tegendelen verenigt: ‘Een waarheid in de kunst is datgene waarvan ook het tegendeel waar is.’ Om Ellmann te parafraseren: Wildes werken vloeien niet voort uit een doctrine maar uit een debat tussen doctrines. Of, zoals het heet in The Ballad of Reading Gaol: ‘Each man kills the thing he loves.’

Het handelsmerk van Wildes letterkundige voortbrengselen is de paradox geworden. ‘De oprechtheid waarmee een idee wordt verdedigd maakt de waarde ervan niet groter,’ meende hij. ‘Integendeel, hoe onoprechter de verdediger des te zuiverder is waarschijnlijk de idee, daar deze niet gekleurd wordt door zijn wensen, begeerten of vooroordelen.’ En: ‘Zodra de mensen mij gelijk geven, besef ik het niet te hebben.’ Tegen de Franse schrijver Catulle Mendès zei hij dat paradoxen, hoezeer ook halve waarheden, toch de beste zijn die men zich kan verwerven: absolute waarheden bestaan immers niet.

Lord Alfred Douglas (‘Bosie’)

Als men dan zo nodig een verzameling wil aanleggen, dan liever een van stemmingen dan van zekerheden. In een zeer eloquente brief aan een van zijn vele jeugdige vrienden noemt de schrijver het artistieke leven ‘een lange en mooie zelfmoord’ en voorziet hij voor zichzelf een rol als slachtoffer van de stemmingen die hij tracht te ervaren: ‘Meester over deze stemmingen te zijn is heerlijk, erdoor overmeesterd worden nog heerlijker.’ Toen hij dit schreef was Wilde twee jaar getrouwd. Het was in diezelfde periode dat hij zich ten volle van zijn homoseksuele aard bewust moet zijn geworden.

Slachtbank

Lord Alfred Douglas, nog weer een aantal jaren later ontmoet, was allerminst Wildes eerste ‘liefdesvriend’. Wel is Douglas degene geweest die hem introduceerde in de schemerachtige wereld van jongensprostitués en de beschermers en afpersers die hen omringen. Maar dat is nog maar één van de redenen waarom de ontmoeting met Douglas Wilde fataal is geworden. Ook bij Ellmann komt Douglas naar voren als een buitengewoon veeleisende vriend, een parasiet die erop uit was Wilde leeg te zuigen en zelf niets dan gif achterliet. De val van de schrijver is echter allereerst teweeggebracht door Douglas' vader, de kwaadaardige markies van Queensberry. Deze beledigde Wilde door hem op een open kaart te adresseren als ‘Oscar Wilde posing as a Sodomite.’ Douglas, gedreven door een blinde haat tegen zijn verwekker, bracht Wilde ertoe een proces tegen Queensberry aan te spannen. Nadat dit door de schrijver was verloren, moest deze zijn eigen rechtsvervolging en veroordeling onder ogen zien.

Wilde had de wijk kunnen nemen naar het continent - dit zou de autoriteiten naar alle waarschijnlijkheid welgevallig zijn geweest -, maar in plaats daarvan verkoos hij te blijven: ‘Ik ben net in het buitenland geweest, en nu ben ik weer thuis. Men kan niet naar het buitenland blijven gaan, tenzij men missionaris is of, wat op hetzelfde neerkomt, handelsreiziger.’ En dus liet hij zich naar de slachtbank leiden. Uiteindelijk was Wilde zelf met procederen begonnen. Meegesleurd door Douglas, door juristen en door nog andere familieleden van de gehate Queensberry had hij zich in een situatie laten manoeuvreren waaruit de enige uitweg die van de vrijwillige ballingschap was en die haatte hij. Ellmann: ‘Hij onderwierp zich aan de maatschappij die hij bekritiseerd had en verwierf zo het recht haar verder te bekritiseren.’

De met Wilde bevriende dichter William Yeats, eveneens van protestantse en Anglo-Ierse afkomst, heeft nooit getwijfeld aan de juistheid van de beslissing van zijn landgenoot: ‘Hij dankt aan dat besluit de helft van zijn roem.’ Ellmann laat goed zien hoe een combinatie van Wildes besef van doem (al in een jeugdvers heette het dat iedereen zijn eigen Judas is) en dramatisch instinct (tegen Yeats zei hij ooit dat een mens zijn eigen mythe moet uit vinden) uiteindelijk zijn val heeft bewerkstelligd. Maar daarnaast moet hij ook nog eens doordrenkt zijn geweest van die prototypische eigenschap van de Ier: een ingewortelde afkeer van welslagen (Wilde: ‘Er is iets vulgairs in alle succes’), een masochistisch zwelgen in mislukking. Al bij zijn bezoek aan Amerika in 1882 had hij zich doen gelden als Iers republikein en zich in dat verband in een brief laten ontvallen: ‘Hoe fascinerend zijn alle mislukkingen!’

Tijdens de treurige laatste jaren in Parijs, waar Wilde dan toch nog een - nauwelijks vrijwillige - ballingschap moest ervaren, heeft hij de republiek der letteren definitief ingeruild voor de kunstmatige paradijzen van absint, brandewijn en, verrassenderwijs, het Nederlandse likeurmerk Advocaat. ‘Men moet nooit betreuren dat een dichter dronken is, men moet betreuren dat de dronkaards niet altijd dichters zijn.’

Het feit dat Oscar Wilde zich op zijn sterfbed tot het rooms-katholicisme liet bekeren wordt door Ellmann van enige relativerende kanttekeningen voorzien. Wilde had op dit punt blijk gegeven van opvattingen die ‘nauwelijks orthodox’ mogen heten. ‘De katholieke kerk is alleen voor heiligen en zondaars. Voor respectabele lieden is de Anglicaanse kerk goed genoeg.’ Ook was hij de mening toegedaan dat Christus niet goddelijk is: ‘Dat zou een te brede kloof tussen hem en de menselijke ziel plaatsen.’ Tegenover André Gide heeft Wilde het leven van Christus ooit vergeleken met een gedicht: ‘Hij is zelf precies een kunstwerk.’ Dit loopt vooruit op de beschrijving van Christus die Wilde geeft in het werk dat als De Profundis bekend is geworden, een zeer lange brief aan Douglas, gewrocht in het gevang (waar de schrijver lange tijd de bijbel als enige lectuur had). In deze tekst tracht Wilde het christendom te verenigen met zijn persoonlijke esthetiek; de Heiland treedt hier op als aartsindividualist en meester van de paradox, ‘een soort Wilde in de oudheid’ zoals Ellmann het uitdrukt.

Kunst en leven

Eveneens tegenover Gide heeft Wilde ook zijn eigen leven enkele malen aangeduid als een kunstwerk, bijvoorbeeld om te verklaren waarom hij na zijn ervaringen in de gevangenis onmogelijk het leven van vroeger kon hervatten: ‘Een kunstenaar begint nooit twee keer aan hetzelfde.’ Het grote drama van zijn leven, zo liet hij de Fransman weten, was dat hij aan zijn leven zijn genie had besteed en aan zijn werk enkel maar zijn talent. De getuigenissen van mensen die het voorrecht hebben gehad Wilde als conversatiekunstenaar het oor te mogen lenen, wijzen uit dat die laatste woorden wáár moeten zijn. Ellmann citeert de beschrijving van een verbijsterde tijdgenoot die, hoezeer ook verrukt en meegesleept door Wildes betoverende woordenvloed, nog kans zag op te merken dat verscheidene luisteraars in tranen waren om de pracht van het discours. En toch had alles heel natuurlijk geklonken, als gewone conversatie.

Dit thema van de ondeelbaarheid van Wildes kunst en leven, vormt in het boek van Richard Ellmann een regelmatig terugkerend motief. In de letterkundige creaties van Wilde zelf blijkt steeds opnieuw een geraffineerd spel te worden gespeeld met de verhouding tussen kunst en leven. De grens tussen schone schijn en werkelijkheid is vaag en veranderlijk, als gemarkeerd door snelstromend water. Eén van de centrale stellingen in Wildes esthetiek is dat de werkelijkheid, de natuur bijvoorbeeld, de kunst imiteert. ‘De negentiende eeuw zoals wij die kennen, is grotendeels een uitvinding van Balzac,’ heet het in zijn essay The Decay of Lying. De enige roman die Wilde schreef, The Picture of Dorian Gray, verhaalt de geschiedenis van een man die een kunstwerk wordt. De meest sprankelende van zijn toneelkomedies, The Importance of Being Earnest, vertegenwoordigt de triomf van de komische geest over het kleinmenselijke dat de werkelijkheid zo vaak onleefbaar maakt.

De omstandigheid dat Wilde zijn genie aan

Vervolg op pagina 12