Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Gevestigd tegen het establishment
Anderhalve eeuw cultuurgeschiedenis in een schrijversprentenboek over ‘De Gids’

De Gids sinds 1937 De geschiedenis van een algemeen-cultureel en literair tijdschrift door Remieg Aerts, Piet Calis, Tineke Jacobi en Joke Relleke, met een keuze uit de poëzie door Wiel Kusters Uitgever: Meulenhoff, in samenwerking met het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, 's-Gravenhage 208 p., f 39,50

Peter van Zonneveld

Op zaterdag 26 september jongstleden sprak de negentigjarige socioloog Norbert Elias in het Letterkundig Museum te Den Haag over de geschiedenis van De Gids in Europees perspectief. Aan het slot van zijn indrukwekkende redevoering maakte hij een paar behartenswaardige opmerkingen. Hij wees erop dat Europa de eigen culturele identiteit moet behouden en dat tijdschriften als De Gids daarbij een belangrijke rol kunnen spelen. Daarom achtte hij het van groot belang dat het blad zou voortgaan met het opnemen van bijdragen geschreven door vakmensen die verder kijken dan hun eigen discipline. Alleen dan zou het karakter van dit algemeen culturele tijdschrift bewaard blijven; alleen dan zou het ook in de toekomst de taak kunnen vervullen die De Gids zich in het verleden ten doel heeft gesteld.

Elias hield zijn lezing ter gelegenheid van de opening van een aantrekkelijke tentoonstelling over De Gids en de presentatie van het Schrijversprentenboek De Gids sinds 1837, dat wel en wee van honderdvijftig jaar tijdschriftgeschiedenis in kaart brengt. Het boek bevat 347 (!) illustraties; de tekst is geschreven door Remieg Aerts, Piet Calis, Tineke Jacobi en Joke Relleke. Redacteur Wiel Kusters maakte een keuze uit de in De Gids verschenen poëzie.

De geboorte van De Gids wordt meestal als een mijlpaal in de literatuurgeschiedenis beschouwd. Daar is veel voor te zeggen, al moet men de betekenis van het tijdschrift niet overdrijven. De ondertitel, Nieuwe Vaderlandsche Letteroefeningen, gaf aan dat het blad zich afzette tegen de oude Vaderlandsche Letteroefeningen, waarover sindsdien slechts in neerbuigende zin gesproken wordt. Toch heeft ook dat periodiek zijn verdiensten gehad. Alleen een vergelijkend onderzoek naar de betekenis van beide tijdschriften in de eerste jaren van De Gids kan uitmaken of dat dédain wel volledig te rechtvaardigen is.

Dat zelfde geldt trouwens ook voor De Nieuwe Gids, die in 1885 begon te verschijnen. De neerlandicus Bernt Luger heeft er al eens op gewezen dat De Gids omstreeks die tijd helemaal zo slecht niet was als de jonge Tachtigers toen beweerden. Het nieuwe krijgt in de literatuurgeschiedenis altijd meer aandacht dan het reeds bestaande, waardoor al snel een vertekend beeld ontstaat: de glans van het nieuwe verhult de kracht van het oude.

De historie van een tijdschrift kent altijd hoogte- en dieptepunten. Dat kan ook van De Gids gezegd worden, en Remieg Aerts - die het leeuwedeel van de tekst voor zijn rekening nam - besteedt ook aandacht aan de minder glorieuze kanten. Het is geen geringe opgave om een tijdschrift dat vele meters boekenplank in beslag neemt binnen het bestek van een boek als dit op een overtuigende wijze te karakteriseren. Om het resultaat echt te kunnen beoordelen zou je een paar honderdduizend pagina's dienen door te nemen. Daar heb ik van af moeten zien; ondanks dat meen ik dat De Gids sinds 1837 als een aanwinst voorde Nederlandse cultuurgeschiedenis kan worden beschouwd.

Thorbecke

Het valt niet mee bij een onderwerp als dit niet in een opsomming van bijdragen en jaartallen te vervallen, waardoor je als lezer het zicht op de grote lijn zou verliezen. Dat is niet gebeurd. Aan de andere kant dreigt het gevaar al te zeer te generaliseren, en ook die valkuil hebben de auteurs weten te vermijden. Het is een evenwichtig boek geworden, waarin details en algemene typeringen, treffende citaten en beknopte karakteristieken elkaar op harmonieuze wijze afwisselen, zodat een rijkgeschakeerd beeld wordt opgeroepen. De lezer moet echter wel over enig doorzettingsvermogen beschikken, want de enorme hoeveelheid informatie, die in compacte vorm gepresenteerd wordt, levert bepaald geen vederlichte lectuur op.

De huidige redactie van ‘De Gids’, januari 1987. Van links naar rechts: Wiel Kusters, A. de Swaan, H.B.G. Casimir, Harry Mulisch en G. van Benthem van den Bergh

Gravure van J.W. Kaiser als illustratie bij het eerste deel van het tweedelige artikel ‘Kritiek-Hyperkritiek-Onkritiek’ van Bakhuizen van den Brink, verschenen in ‘De Gids’ van november en december 1839

Uiteraard heeft De Gids in die anderhalve eeuw geen lineaire ontwikkeling doorgemaakt. Elk tijdschrift is het resultaat van elkaar soms tegenwerkende krachten. Daarbij speelt ook het toeval een niet onbelangrijke rol. In de eerste jaren waren vooral Potgieter en Bakhuizen van den Brink de dominerende figuren. Hoe zou De Gids eruit hebben gezien wanneer de laatste in 1843 het land niet in allerijl had moeten verlaten? Twintig jaar later was het Busken Huet die met Potgieter zijn stempel op het tijdschrift drukte. Wanneer zij het conflict dat in 1865 tussen hen en de overige redacteuren ontstond, gewonnen hadden, was daarna een ander blad ontstaan.

De Gids heeft nooit een partijblad willen zijn. Als er al sprake is van een leidend beginsel, dan zou men dat kunnen omschrijven als liberaal, in de negentiende-eeuwse. Thorbeckiaanse zin van het woord. Zeer progressief waren de opvattingen van Gerrit de Clerq, die rond 1848 deel uitmaakte van de redactie. Later was het vooral H.P.G Quack, die zijn utopisch-socialistische ideeën in het tijdschrift ventileerde. In die periode, de tweede helft van de vorig eeuw, werd het liberalisme echter steeds conservatiever, hetgeen ook aan De Gids te merken was. Nieuwe literaire stromingen als het naturalisme werden afgewezen, op actueel-politieke kwesties als de uitbreiding van het kiesrecht is behoedzaam gereageerd.

Professoraal

Omstreeks de eeuwwisseling vond het tijdschrift weer aansluiting bij de moderne literatuur. Op het politieke vlak verschoof het accent naar de moderne literatuur. Op het politieke vlak verschoof het accent naar links-liberaal. In 1899 verscheen de bijdrage ‘Een Eereschuld’ van C.Th. van Deventer, waarin op de morele plicht ten opzichte van Indië werd gewezen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was De Gids anti-Duits -hetgeen toen minder vanzelfsprekend was dan het nu lijkt. In deze periode traden als nieuwe redacteuren vooral Leidse hoogleraren aan, zoals Colenbrander, Huizinga en de natuurkundige Kuenen - tot ver in de jaren vijftig zou die Leidse invloed merkbaar blijven. Op politiek gebied werd nu terughoudendheid betracht, en ook literair gezien was er doorgaans sprake van een behoedzaam, op gevestigde reputaties gebaseerd beleid.

In 1933, bracht de bekende plagiaat-kwestie van Colenbrander de gemoederen in beweging. Het antisemitisme van Hitler en de zijnen werd in datzelfde jaar streng veroordeeld. Een jaar later trad Anton van Duinkerken als eerste katholiek tot de redactie toe; hij werd de vaste literatuurcriticus. Degelijkheid, beschouwelijkheid en academisme voerden de boventoon. Aan het eind van de jaren dertig nam B.M. Telders stelling tegen het onbarmhartige immigratiebeleid van de regering jegens de Duitse joden. Hij veroordeelde de bezetting van Tsjechoslowakije, maar bepleitte de handhaving van Nederlandse neutraliteit.

Tijdens de oorlog bleef De Gids verschijnen. Binnen de redactie werd over de te volgen koers verschillend gedacht. Redacteur J.W.F. Werumeus Buning, die ook betrokken was bij het kunstenaarsverzet, trad na lange aarzeling toe tot de Kultuurkamer, hetgeen hem na de oorlog niet vergeven is, ook al heeft hij het blad daarmee, volgens Van Duinkerken, uit Duitse handen weten te houden. Wetenschapshistoricus E.J. Dijksterhuis behield de administratieve leiding en zette de afleveringen in elkaar tot september 1944, toen de uitgave om praktische redenen moest worden stopgezet.

Omdat De Gids in de oorlog noodgedwongen vooral wetenschappelijke essays had opgenomen, ging de literaire vernieuwing die optrad na de bevrijding grotendeels buiten het tijdschrift om. Dat veranderde toen De Gids fuseerde met het in de illegaliteit geboren literaire blad Ad Interim. Nu begon ook poëzie van de Vijftigers in het aloude periodiek te verschijnen. Na twee jaar kwam het evenwel tot een breuk, waarbij het professorale element weer de overhand kreeg. Het toetreden van de dichter en essayist Ed. Hoornik in 1954 betekende echter opnieuw een literaire impuls.

Een ingrijpende wijziging in het beleid vond plaats in 1965, waarbij het politieke en sociale element werd verstrekt door de komst van Brugsma, Constandse en Lammers, die net als de nieuwe redacteur Harry Mulisch kritisch stonden tegenover het establishment. Vooral de politieke commentaren trokken nu sterk de aandacht. Het was de tijd van provo en het huwelijk van Beatrix en Claus, de tijd dat ik na school meteen naarde openbare leeszaal fietste om te zien wat er nu weer in De Gids zou staan.

Dat progressieve karakter heeft het blad sindsdien behouden, al zijn de scherpe kantjes er intussen wel weer af. Dit realiseerde ik mij zeer sterk toen ik in januari van dit jaar, bij de honderdvijftigste verjaardag van De Gids, gevierd in het Rijksmuseum, Harry Mulisch samen met de koningin door het gangpad van de feestzalen zag schrijden - een combinatie die ik twintig jaar geleden niet voor mogelijk had gehouden.

In De Gids sinds 1837 is niet alleen veel te lezen, er is ook veel in te zien. Dankzij de rijkdom aan illustraties, gekozen en toegelicht door Arie Pos, wordt de geschiedenis van het tijdschrift ook letterlijk in beeld gebracht. Er zijn portretten van redacteuren en medewerkers, handschriften, advertenties en spotprenten, die de aantrekkelijkheid van dit boek, mede dankzij de vormgeving van Kees Nieuwenhuijzen, in niet geringe mate verhogen. Ook de keuze uit de poëzie, die overigens los staat van de loop der gebeurtenissen, verlucht op aangename wijze deze kruising tussen een geschiedenis- en een prentenboek.

Potgieter heeft in 1837 een ‘echt Kritiesch Tijdschrift’ willen uitgeven. Dat is De Gids ook gebleven, zij het niet altijd met dezelfde intensiteit. In de loop der jaren is het blad de actuele ontwikkelingen op politiek, wetenschappelijk, sociaal-economisch, literair, historisch en kunsthistorisch gebied steeds blijven volgen, nu eens sterk betrokken, dan weer beschouwelijk en afstandelijk. Zo weerspiegelt De Gids de geschiedenis van onze cultuur in de laatste honderdvijftig jaar. Naar de dissertatie die Remieg Aerts over dit onderwerp voorbereidt, zei ik met belangstelling uit.

■