Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

De schommelingen des vlezes
Perrots weelderige geschiedschrijving van het lichaam als maatschappelijk produkt

Werken aan de schijn Veranderingen van het vrouwelijk lichaam in de achttiende en negentiende eeuw door Philippe Perrot Vertaling: Karin van Dorsselaar Uitgever: SUN, 292 p., f 38,50

Christien Brinkgreve

Modes veranderen, maar ook de lichamen zelf? Volgens de Zwitsers-Franse historicus Philippe Perrot is dat onmiskenbaar het geval. Zoals hij het in het slotwoord van zijn Werken aan de schijn formuleert ziet hij het menselijk lichaam als ‘een produkt van maatschappelijke en historische factoren, drager en voortbrenger van tekens. (...) Iedere samenleving drukt er (...) haar stempel op, geeft het vorm, verandert het, fragmenteert het en stelt het opnieuw samen.’ In deze visie op het menselijk lichaam gaat Perrot nog verder dan in de sociologie gebruikelijk is: niet alleen het menselijk gedrag is hier gevormd door de samenleving, bij hem zijn het ook de naakte lichamen zelf die in hun maat en vorm gekneed worden door de maatschappelijke smaak van het moment. De belangstelling van elk tijdperk concentreert zich, zo stelt hij, op andere onderdelen van het lichaam, de grenzen van het begeerlijke en bewonderenswaardige liggen steeds weer anders, en steeds weer zijn er andere regels voor dik en dun, voor welvingen en rondingen.

Deze veranderingen zijn echter geen willekeurige opeenvolgingen van nu eens de ronde wang, dan weer de kleine voet, de brede heup en het ovale voorhoofd. Perrot tracht te midden van al die kleine en grote schommelingen een ontwikkelingslijn aan te geven die voorbijgaat ‘aan de grote massa kortstondige bevliegingen’. Als lange-termijnontwikkeling ziet hij dat na ‘de fijne, ranke vormen van de middeleeuwse vrouw een tijdperk aanbreekt van een weelderige anatomie, van zegevierend vet en overweldigende contouren.’ Hij noemt de Régence als de periode waarin tenslotte paal en perk werd gesteld aan het ‘ongebreidelde vlees,’ na de Franse revolutie wordt de vermagering ingezet, en als reactie op de ‘teringachtige en gekunstelde neerslachtigheid van de Romantiek haast het burgerlijk realisme zich om de vrouw weer voller te maken.’

Niet alleen de beschreven materie is veelal vol, weelderig en overdadig, ook de manier waarop Perrot het verhaal vertelt is vaak wat abundant. Perrot verstaat de kunst om beelden op te roepen, soms helder en kleurrijk, maar soms ook vervagend in een bijna barokke fraseologie. En waar hij ter afwisseling van zijn beeldenstoet met enkele krachtige penseelstreken een ontwikkelingslijn schetst (zoals in bovengenoemd citaat), dan gebeurt dat veel grover dan op grond van het gepresenteerde materiaal mogelijk lijkt. Zijn geestdriftige teksten - hier is onmiskenbaar een historicus aan het woord met passie voor zijn onderwerp - leiden niet echt tot een helder overzicht van de ontwikkelingen, noch tot een duidelijk beeld wanneer deze plaatsvonden en voor wie ze golden.

Werken aan de schijn laat zich nog het aangenaamst ondergaan als men zich kan overgeven aan de geuren en baden, de zalven en oliën, de schoeisels en pruiken; maar de steeds oprijzende vragen naar verheldering en precisering gooien voortdurend roet in het eten.

Hofsamenleving

Zo mateloos als Perrot is in woorden, zo onbegrensd is ook zijn gebruik van bronnen: van manierenboeken, hygiënische handleidingen en medische traktaten tot romanliteratuur en schilderijen. Zijn studie beperkt zich, naar eigen zeggen, tot de achttiende- en negentiende-eeuwse Parisiennes uit de hogere sociale lagen, maar zijn verhaal reikt veel verder.

Afgezien van zijn poging om een lange-termijnontwikkeling in de schommelingen des vlezes te ontwaren, stelde Perrot zich zoals gezegd ten doel om deze lichaamsvormen als maatschappelijk produkt te zien. Niet, zoals de Nederlandse titel suggereert, om achter de schijn ‘de werkelijkheid’ te ontdekken: Perrot beschrijft de lichamelijke verschijningsvormen als een sociale werkelijkheid. Het gaat hem om de sociale betekenissen van uiterlijk en presentatie, en ‘apparences’ in de oorspronkelijke titel Le travail des apparences had dan ook misschien beter vertaald kunnen worden door ‘vóórkomen’ in plaats van ‘schijn’.

Karikatuur van de mode van 1775, uit: Histoire de la coiffure féminine van gravin Villermont, Parijs, 1891

Voile in de vorm van een antiek kapsel, kostuum uit het consulaat, jaar VIII
‘Zij maakt zich zorgen’, door A. Guillaume, 1931

De verbanden die Perrot legt tussen lichaamsvormen en samenleving zijn soms interessant, soms ook nogal voor de hand liggend. Zo is er vaker op gewezen dat kleding die nuttig werk onmogelijk maakte status verschafte, tekens waren van ledigheid en improduktiviteit, en daarmee van stand en welstand. En evenmin is er veel sociologische verbeeldingskracht voor nodig om een samenhang te zien tussen de grotere bewegingsvrijheid die vrouwen deze eeuw verwierven en de makkelijker kleding die dit ook fysiek toeliet.

Maar ook interessante verbindingen worden gelegd, zoals de verscherping van de blik en de grotere onzekerheid over de uiterlijke verschijning in de hofsamenleving. ‘Zolang het volk gestigmatiseerd werd door zijn lompen, smerigheid en armoedsziekten, zolang de zeden en wetten van de uiterlijke verschijning de edelman direct onderscheiden van de burger, (...) werd het lichaam weinig beschreven, weinig gedetailleerd weergegeven.’ De blik wordt gescherpt, aldus Perrot, door het hofleven ‘dat een permanent schouwspel biedt waarin het lichaam wordt gadegeslagen, als onderdeel van een tableau vivant dat onophoudelijk aan veranderingen onderhevig is, waar iedereen elkaar beloert omdat alles kan worden opgevat als een teken. Voortdurend dient men zijn positie ten opzichte van de koning en andere hovelingen te rechtvaardigen door zijn uiterlijke gestalte, zijn verschijning. Toernooien worden vanaf dat moment op de dansvloer beslecht,’ zo vat Perrot de ontwikkeling van feodale naar hofsamenleving bondig samen. En dat stelt onmiskenbaar zijn eisen aan lichaamsvorm en uiterlijke verschijning.

Anatomische controle

Mooie passages ook worden aan het korset gewijd. Opgekomen eind negentiende eeuw, in dat ‘tijdperk van insnoering en verlamming’, wordt het korset het skelet van het vrouwelijk lichaam, dat zelfs ‘gehavende planken’ weet om te vormen tot een juist gebolde en ingestulpte lichaamslijn.

Gepantserd in hun korsetten vormen vrouwen een zwakke maar toch onneembare vesting, die zich volgens Perrot meer begeerd zien ‘naarmate ze meer obstakels opwerpen voor haar verovering.’ Perrots eigen genotsopvattingen komen hier onverhuld naar voren. Hij ziet de geleidelijke ontbloting van het lichaam met lede ogen aan; dit leidt zijns inziens slechts tot een inflatie van het naakt, tot een verschrompeling van het verlangen. ‘Het oprukken van het naakt betekent (...) een nederlaag van de seks, van het imaginaire en symbolische.’ Niets is opwindender in Perrots visie dan de voorzichtige ontbloting van een kuit of de glimp van een enkel. Zijn moralisme stoelt tenminste wel op een onconventioneel argument: hij is niet tegen de geleidelijke ontbloting van het lichaam vanwege de grote verleidingen van het getoonde naakt, maar juist vanwege het feit dat dit te weinig verleidingen meer biedt.

Maar afgezien van de banalisering van het ontblote lichaam wijst Perrot op een andere aspect van de eigentijdse ontwikkelingen, en dat zijn de strikte eisen aan maat en gewicht die onder het mom van toenemende bevrijding steeds strenger en dwingender gesteld worden.

‘Er goed uitzien’ is, aldus Perrot, een zware plicht geworden, ‘die vermomd wordt als een recht op een gevoel van welbehagen, en dit laatste impliceert schoonheid, jeugdigheid en gezondheid (...). Hoe meer het lichaam voor het oog van de buitenwereld wordt ontbloot (...) des te meer wordt het maatschappelijk gecultiveerd met behulp van crèmes, diëten, lichaamsoefeningen en zelfs chirurgische ingrepen.’ De huid wordt doordrenkt met vitamines, bijeengetrokken of opgeblazen, ingesneden, gladgetrokken, schoongemaakt, onthaard, bevochtigd, verstrakt, verstevigd, versoepeld, verzacht, vlak en glad gemaakt en gebruind: pas in haar moeizaam tot stand gebrachte perfectie is de huid toonbaar, want dan kan ze aan haar naaktheid ontkomen, omdat ze in haar ideale aanzien een nieuw kledingstuk wordt, zonder vouwen of naden, zonder scheuren of plooien, zonder versleten plekken.’

Deze vergroting van de ‘anatomische controle, de hygiënische waakzaamheid en de kosmetische surveillance’, zoals Perrot deze ontwikkeling mooi typeert, bschouwt hij alles een verinnerlijking van de dwang die in eerder tijden meer van buiten werd opgelegd. Of dat laatste waar is weet ik niet - in alle door Perrot beschreven tijden werden de voorschriften op het gebied van lichaamsvormen en mode verinnerlijkt en als dwingend ideaal ervaren -, maar zijn conclusie dat er in deze bevrijde tijd van een verdwijning van dwang geen sprake is lijkt me volkomen terecht. Al ervaar ik zelf liever de psychische dwang van het juiste gewicht dan de fysieke beklemming van het ijzeren korset.

■