Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 6]

De vergeefse hoop dat alles anders wordt
Paul Theroux' roman over een pooier met heiligenambitie

Saint Jack door Paul Theroux Uitgever: De Arbeiderspers, 242 p., f 39,50

Tessel Pollmann

Een kleine pooier die vijftig wordt heeft ook zijn mid-life crisis. Saint Jack is zo'n pooier. Amerikaan van huis uit, gevochten in de Tweede Wereldoorlog, nooit meer zich kunnen invoegen in de eigen samenleving, aangemonsterd en onderweg ontdekt dat hij twee dingen kan: scheepsleveranties verkopen en prostituanten op hun gemak stellen. In Singapore is voor beide talenten een markt. Hij wordt de Europese bediende van een Chinese handelaar in alles wat een vertrekkend schip van node heeft aan mondvoorraad en gereedschappen. En hij gaat free-lancen op de prostitutiemarkt, die in Singapore uitnodigend is. Met zijn zweterige overhemden, zijn witte schoenen en een beetje een pens wordt hij - o, wonder - de lezer dierbaar. De veroorzaker van dat mirakel is roman- en reisboekenschrijver Paul Theroux, die met Saint Jack in 1973 naar mijn smaak zijn mooiste boek schreef. Het is nu verschenen in de uitstekende vertaling van Benno Barnard.

Jack Flowers kijkt in deze roman op zijn leven terug met gemengde gevoelens. Want ‘vijftig: het is een gevaarlijke leeftijd - voor alle mannen, en speciaal voor iemand als ik, die de neiging heeft om zich aan boord van zinkende schepen te begeven. De middelbare leeftijd kent alle verschrikkingen die je kunt ondergaan halverwege het oversteken van een drukke straat, omspoeld door het verkeer en het spoor bijster, op een bovenverdieping, waar je bang bent om het licht aan te doen omdat je dan de kakkerlakken die je ruikt ook ziet. Als je vijftig bent, heb je het meest te zeggen, maar niemand luistert naar je. Je angsten klinken ongeloofwaardig omdat ze zo nieuw zijn - misschien verzin je ze gewoon maar. Je lichaam geeft redenen tot ongerustheid; het begint je parten te spelen, je tanden waarschuwen je, je maag geeft je uitbranders, je wordt nu toch eindelijk kaal; een puist kan kanker zijn, indigestie een hartaanval; je wilt jong zijn, maar je weet dat je eigenlijk oud moet zijn. Je bent geen van beide en je bent van streek. Je vrienden lijken allemaal op je, de hoop op ontsnapping kan je dus wel opgeven.’

Dit soort overpeinzingen zijn typisch voor het boek. Introspectie, gepaard aan een op vanzelfsprekende toon verteld verhalen over Amerikaanse toeristen, Chinese concurrenten en de hoeren van Singapore: ‘Ik kende de meisjes te goed om ze vriendelijk en vrolijk te vinden, maar ze kenden hun rol en waren betrouwbaar. Hun deugden moeten ook in aanmerking genomen worden: gehoorzaamheid, bruikbaarheid, betrouwbaarheid, zuinigheid.’

De geur van muskus

Deugdzaam is ook Jack, die zich de bijnaam Saint bij gebrek aan erkenning van buitenaf zelf heeft gegeven. Nooit bedriegt hij zijn klanten; nooit levert hij ze uit aan meisjes en madames die geen waar voor hun geld leven. En boven alles: nooit is hij vunzig; de toerist is voor hem een bang en eenzaam mens die zijn seksuele behoeften liefst verbergt en tegelijk het gevoel wil hebben dat hij in Singapore een exotisch avontuur beleeft: ‘Voor zo'n man was de helft van de opwinding zijn overtuiging dat het gevaarlijk en illegaal was en het zich in het verborgene af moest spelen: het maakte hem van streek dat hij moest wachten in een ontvangkamer waar een geur van muskus hing en waar hij telkens iets van zijn angst moest wegslikken. Wanneer hij bang was, was dat uitstekend voor mij en de meisjes; hij was dan snel klaar, betaalde zonder smoesjes en accepteerde ieder meisje dat hem aangeboden werd.’ De tegenkant van dat gemak is dat de pooier trouw blijft wachten op de klant en hem niet alleen terug laat gaan door de stegen en gangen van donker Singapore. Om geld gaat het Jack niet alleen: ‘Het was niet het geld dat me ertoe zette, ik kan het ook geen zuivere liefdadigheid noemen, maar het had alles van een daad van christelijke naastenliefde, voor zover mogelijk bij dat soort vriendelijke handel. Degenen die toch al op het verkeerde pad waren, maakte ik gelukkig en behoede ik, door binnen de grenzen van de voorzichtigheid te blijven, voor ellende. Ik putte mij telkens weer uit in menselijkheid en troostte ze met een gevoel van veiligheid, waardoor ik zelf telkens aan de gevaren moest denken.’

Prachtbordeel

Niemand, natuurlijk, is hem dankbaar: niet de Chinese concurrentie, niet de klant, niet de collega-bediende uit Hongkong die hem vorsend aankijkt en op zijn moraliteit beproeft. De man uit Hongkong brengt Jack tot zelfreflectie; hij overziet zijn leven als een beetje aan lager wal geraakte blanke die in de omgedraaide rolwisseling van het postkoloniale tijdperk de bediende is van een welvarende Chinees en zijn hang-out heeft in een bar waar andere blanken van zijn soort whisky drinken, elkaar oude verhalen vertellen en elkaars enige troost zijn. Iedere poging van Jack om aan dit milieu te ontkomen door de grote slag te slaan, een prachtbordeel te openen, spion te worden, de prostitutie te cateren voor de Amerikaanse soldaten die vanuit Vietnam hun verlof in Singapore komen doorbrengen is tevergeefs. Hij is die wat afgezakte blanke in de postkoloniale tropen; die nooit de hoop opgeeft dat ooit alles anders wordt: dat hij de hoofdprijs wint, erkend wordt als heilige, oorlogsheld, erfgenaam van een onbekende maar rijke tante, uitgenodigd om een wereldconcern te leiden, een brief te krijgen waarin staat dat de wereld zich tot op heden altijd heeft vergist in de ware identiteit van Jack Flowers en hem nu erkent in zijn essentiële grootheid. Op die brief is hij bereid te wachten, en waarom dan niet in Singapore? ‘Ik voelde me hier thuis, terwijl het toch het tegendeel was van wat ik wilde: het was me vertrouwd, zeker, maar wie wilde hier nu sterven? Ik was geen balling. Er bestonden snelle vliegtuigen naar het westen, en ik kende de gezelligste schepen. Wie weggaat, wordt een vreemde in twee landen, dacht ik; maar wat ik nodig had, was geen land en evenmin geld, al wist ik dat een paar dollar in contanten mijn schuchtere gemoed goed zou doen. Ik had tien dollar gezet op Major General in de vierde race, zaterdag, en ik had een loterijbriefje - nummer 915. Misschien bleef de rijkdom me wel ontzegt, maar dat hield ook weer een belofte in: die van het uitstel. (...) Ik was eindelijk rustig genoeg om mezelf te doden, om me in de haven te werpen; maar ik veranderde van gedachten en besloot dat ik honderd wou worden. Mijn leven was dus nog maar half voorbij.’ Schijn, werkelijkheid, moraal, ondeugd, degeneratie, wijsheid, geldzucht, onbaatzuchtigheid, hoop, desillusie. Saint Jack weet er alles van. Maar in zijn hoofd liggen al die zaken in een overtuigende samenhang net een kwart slag anders dan in de conventie en dat heeft Theroux tot stand gebracht.

Paul Theroux

■