Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 4]

Louis Couperus
Vervolg van pagina 1

gecombineerd met de mentaliteit van de betere kringen dat het niet chic is met je persoonlijk leven te koop te lopen, had zijn werk gedaan. Wat te doen? Bastet had alleen een kroniek van feitjes kunnen geven. Het zou een wat magere, saaie biografie geworden zijn, een geraamte van Couperus' leven en persoonlijkheid. Bastet wilde dat niet en heeft dat geraamte van vlees voorzien.

Hij heeft ter aanvulling van het reeds bekende materiaal over Couperus ook diens romans, verhalen en feuilletons gebruikt. Daar zijn natuurlijk grote problemen aan verbonden. De biograaf kan moeilijk literair werk voor biografische informatie gebruiken, omdat dat nu eenmaal behalve ‘Wahrheit’ ook ‘Dichtung’ is. En wat in een literair werk ‘Wahrheit’ of ‘Dichtung’ is, is alleen uit te maken als de biograaf nog over andere meer betrouwbare bronnen beschikt. Couperus heeft in een stuk getiteld Bekentenissen zijn lezers verzekerd dat zijn grootste ondeugd het liegen is, van kindsbeen af. ‘Vertrouw mij nooit als ik u iets vertel. Ik heb het métier gekozen van leugenaar, ik meen romancier, van vertelleren vinder, en ik heb u al vele, lange verhalen verteld, die woord voor woord leugen zijn, die of niet gebeurd zijn, of anders gebeurd. Wees overtuigd, dat, indien ze zoo waren gebeurd, als ik ze u heb verteld, ik ze u anders verteld zou hebben.’ Daar kan de biograaf het mee doen.

Dat wil natuurlijk niet zeggen dat het literaire werk in een ander opzicht voor een biograaf niet van belang is. Hij kan namelijk via het werk op het spoor komen van de persoonlijkheid van de schrijver, diens persoonlijke mythe. Of een schrijver wil of niet, er zit herhaling in zijn boeken, een constante van terugkerende obsessies. Voor een biograaf kan die constante structuur geven aan zijn biografie. Een goede biografie moet een visie hebben, waarbinnen de feiten van een leven hun plaats krijgen. De biograaf van Couperus moet er echter wel op attent zijn, dat Couperus in zijn werk niet alleen ‘loog’, maar ook dat de ‘vent’, de persoonlijkheid, die uit zijn werk naar voren komt, niet de ware persoonlijkheid behoeft te zijn. Zeker bij Couperus, voor wie de maskerade een levensnoodzaak is en die niet voor niets zijn meest autobiografische roman Metamorfoze noemde, is het nodig op zoek te gaan naar de verborgen kant van zijn persoonlijkheid. Zijn hele leven lang heeft Couperus, voor wie als homoseksueel de sociale druk erg groot geweest moest zijn, zich door middel van zijn schrijverschap proberen te verhullen. Aarzelend, bij stukjes en beetjes, heeft hij gepoogd af te tasten hoe ver hij in zijn schrijven kon gaan. Meerdere malen werd hij door de Nederlandse critici op zijn vingers getikt en van vuilschrijverij beticht. Het schrijven was voor Couperus de verhulde uitingsvorm van zijn persoonlijkheid. Vooreen groot deel was leven voor hem schrijven. Zijn sociale leven, waarin hij zich zo graag als dandy voordeed, was voor een groot gedeelte een verlengstuk van zijn schrijverschap. Schrijven was voor hem ook een vorm van troost, een vorm van escapisme, waarin hij de grauwe wereld kon veranderen in een wereld van illusie. Schrijven was voor hem ook de enige mogelijkheid om in zijn levensonderhoud te voorzien en dat had natuurlijk soms gevolgen voor de persoonlijke inhoud daarvan en de kwaliteit. Zijn grote produktie (ongeveer vijftig boeken) is onder andere daaruit te verklaren.

Metamorfoze

Bezwaarlijk vind ik het, dat Bastet bij het gebruik maken van literair werk als biografisch materiaal de aard van Couperus' schrijverschap (maskerade, escapisme, broodwinning) soms te veel vergeet; te veel gaat hij ervan uit, dat het schrijven voor Couperus alleen een expressiemiddel is waarbij hij stof gebruikte uit zijn eigen wereld en omgeving. Hoe misleidend dat is constateert hij zelf bij Couperus' meest autobiografische roman Metamorfoze, waarbij Couperus regelmatig afwijkt van de levensfeiten. ‘Het zou zeker van meer voorzichtigheid getuigen,’ aldus Bastet, ‘indien we ons minder op Metamorfoze beriepen bij de reconstructie van Couperus' biografie, maar gebrek aan directe bronnen maakt dit onvermijdelijk.’

Het is verder bij Bastet niet altijd duidelijk, waarom hij het ene boek van Couperus wel voor biografische informatie gebruikt en een ander niet. De roman Majesteit, die duidelijk Bastets sympathie niet heeft, wordt kort afgedaan en niet voor informatie gebruikt, terwijl het sprookje Psyché uitvoerig wordt behandeld. Bastet ziet er de gehele ontwikkeling van het zieleleven van Couperus in. Dat kan misschien best, maar zijn betoog wordt wel erg geforceerd als hij meent dat achter de beide zusters van Psyché, geldzucht en drang naar wetenschap in de mens voorstellend, de twee broers van Louis schuil gaan. Dat is oninteressante, speculatieve informatie, die tekort doet aan de wijdere strekking van een sprookje. Fidessa, een ander sprookje dat over de trouw gaat, zou volgens Bastet ‘een autobiografisch loflied op het maagdelijk huwelijk’ zijn.

Het zal best waar zijn dat Couperus' huwelijk maagdelijk was, maar we hebben daarover geen betrouwbare informatie. Misschien iets voor een voetnoot. Datzelfde geldt voor de mededeling over Couperus' impotentie. Bastet had daarover gehoord van de aartsroddelaar Fred Batten, die hel op zijn beurt van een militaire vriend van Couperus had gehoord. Ik denk dat het onverstandig is in de slaapkamer te willen kijken als de deur daarvan hermetisch door het echtpaar is afgesloten.

Het is, geloof ik, Jan Blokker geweest, die zich afgevraagd heeft of de Nederlanders indertijd wel wisten dat de gehuwde Couperus homoseksueel was. Afgaande op de scheldende recensies van onder andere De berg van licht, de roman waarin Couperus een androgyne keizer de hoofdpersoon heeft gemaakt, moet men concluderen dat het bekend was. De roman krijgt terecht alle aandacht van Bastet, omdat deze Couperus' meest uitgesproken stellingname is geweest ten aanzien van homoseksualiteit, al zal ook diens beschrijving van zijn omgang met Orlando bevreemding hebben gewekt. Typerend voor Couperus' houding ten aanzien van de homoseksualiteit is dat hij een jonge homoseksuele schrijver adviseert zijn leed over het anders zijn dan anderen niet te romantiseren en hem tevens meedeelt dat er intelligente mensen zijn die er begrip voor hebben.

Voorbeeldig gearrangeerd

Hoewel Bastet zeker aandacht geeft aan Couperus' homoseksualiteit, heb ik toch niet de indruk dat deze een centrale rol vervult in zijn beschrijving van Couperus' persoonlijkheid. Wat wel centraal staat, is niet zo maar te zeggen. Af en toe komt Bastet met een karakteristiek, die mijns inziens te veel uit de lucht komt vallen. Zo is Couperus dan weer narcistisch of egoïstisch, dan weer een escapist of iemand behept met een minderwaardigheidscomplex of een optimist. Dit wat verbrokkelde beeld is waarschijnlijk onder andere te wijten aan de strikt chronologische aanpak van Bastet, waardoor hij aan een synthese te weinig toekomt. Hier wreekt zich misschien ook het feit datl Bastet te weinig het literaire werk gebruikt heeft om een brede visie op Couperus' literaire persoonlijkheid te geven. Maar dank zij de talloze getuigenissen van tijdgenoten over Couperus, door Bastet voorbeeldig gearrangeerd, krijgen we toch een levendig beeld van zijn persoon.

Ik zou Bastets boek absoluut geen recht doen, als ik niet zou wijzen op de vele andere dingen die hij geeft: de nieuwe inzichten onder andere die hij verschaft over de familie van Couperus. Met name over de persoon van de vader, een man met een brede culturele belangstelling en met uiterst reactionaire, koloniale denkbeelden. De verrassende informatie over vriend Orlando in deze biografie heb ik al genoemd. Amusant is wat we te weten komen over Couperus als voordrachtskunstenaar. De onnavolgbare wijze waarop de schrijver zijn werk voorlas wordt via de getuigenissen van tijdgenoten nauwkeurig beschreven. Ook het zedenschandaal in 1920, waarbij de knapenliefde van een aantal notabelen in het geding was en waarbij ook Couperus betrokken zou zijn geweest, komt natuurlijk aan bod. Er is, volgens Bastet, geen enkele aanleiding om te veronderstellen dat Couperus er iets mee te maken had.

De veronderstelling uit De zuil in de mist, dat Couperus mogelijk zelfmoord gepleegd zou hebben, heeft Bastet laten varen. De dood van de schrijver wordt door Bastet nauwkeurig beschreven en is in stilistisch opzicht een waardige afsluiting van zijn biografie.

Virginia Woolf schreef ooit: ‘Writing lives is the devil.’ Zo is het. Wie weet wat het betekent een biografie te schrijven, weet ook dat Bastet een erg knappe prestatie heeft geleverd. Zijn grote verdienste is het, dat zijn biografie ons aanspoort met vernieuwde belangstelling Couperos' werk te lezen en te herlezen. Binnenkort kunnen we eindelijk over het complete werk in een betrouwbare editie beschikken. Dan zullen de eerste delen van een kritische leeseditie van de volledige werken van een van de grootste Nederlandse schrijvers verschijnen.

■