Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Een onverwoestbare liefde voor Sinterklaas
Alle kinderverzen van Annie M.G. Schmidt verzameld

Ziezo De 347 kinderversjes Annie M.G. Schmidt Uitgever: Querido, 296 p., f 47,50

Ed Leeflang

Nu dansen alle muizen bij de grammofoon
laridon, laridette, larieduizendschoon

Maar plotseling dan horen ze de sleutel in het slot
laridon, laridette, lariedonderpot.

Zulke regels blijven overrompelen, al lees je ze honderd keer voor. Ze hebben de ritmische kracht van een geuzenlied, het hupse van een bergerette, het vertrouwde van de oude doos. Alleen al over de stilistische subtiliteiten van de refreinregel zou je veel kunnen vertellen, als je er per se op uit was te vervelen.

Annie M.G. Schmidt wordt natuurlijk terecht beschouwd als de grote vernieuwer van onze kinderpoëzie, maar vaak heeft haar taal het leeftijdloze van Bibelebontse berg, volkslied en ballade. Ringel rangel ronde, de katten gaan naar Londen; Bij het huis van mijn oom staat de muilperenboom; Kadoze kaduize, de koning gaat verhuizen. Het zijn achteloze trefzekere inzetten. Je zit meteen in de hollebollewagen van het vers en weg ben je.

Vorig jaar verscheen Tot hiertoe, gedichten, liedjes voor toneel, radio en televisie 1938-1985. Nu is het grote kinderverzenboek uit, waarin alle bekende bundeltjes van Het fluitketeltje af zijn verzameld. Het heet met Schmidtse nuchterheid Ziezo, telt driehonderdzevenenveertig gedichten en is geïllustreerd door acht tekenaars. Ook dit deel werd - en hoe toegewijd en nauwgezet - geredigeerd door Tine van Buul en Reinold Kuipers. Ze namen de oude leggers van Het Parool door, waarin de versjes vanaf eind veertig tot 1960 verschenen en redden nog menige niet gebundelde tekst. Ook de liedjes uit Ja zuster nee zuster en Waaidorp, een serie schoolleesboekjes, kwamen in Ziezo. Het schaap Veronica vond al onderdak in Tot hiertoe.

In hun verantwoording zeggen de samenstellers dat uit Dag, meneer de kruidenier op verzoek van de dichteres enige versjes werden verwijderd. Kijkje na wat ze liet vallen, dan geef je haar meteen gelijk. Kannibalen moeten eruit. Maar ze zijn misschien minder een kwelling voor het schrijversgeweten dan marsepeinen regels als

September is een nieuw begin.
Ik ga mijn best weer doen.
Ik heb drie nieuwe schriften
een paars, een geel, een groen.
Ik hou ze netjes alle drie... (etc. etc.)

Dat is allesbehalve een onvervalste Schinidttoon. Brave, zorgelijke kinderen die in de eerste persoon getuigen van hun deugden, horen eenvoudig niet thuis in de wereld van het onuitstaanbare koningszoontje Hoempedoemp, die een ijsbeer bestelt voor zijn verjaardag, of van de intens gemene Johanna Krakebeen met haar Bullebijter. Op zichzelf zijn ik-gedichten in Annie Schmidts kinderpoëzie al hoge uitzondering. Het beroemde Ik ben lekker stout (‘en als ze kwaad zijn, zeg ik BIL’) is zo'n speciaal geval. Kinderen die over zichzelf mediteren, inzitten over de scheiding van hun ouders, hun bedplassen, hun rol in gezin en samenleving ontbreken al helemaal. Ze komen de boekwinkels geruime tijd na 1960 binnen, als Annie Schmidt lang en breed klaar is met haar kinderpoëzie. Vaak hebhen ze hun eigentijdse zedenlied dan eerst op de tv gezongen. Actuele misstanden komen wel aan de orde in haar kinderboeken Pluk van De Petteflet, Minoes en Otje. Maar daartegen helpt dan een vrolijke provo-achtige fantasie. Voor de kindergedichten geldt ‘Dit is het land waar grote mensen wonen, wees maar niet bang je hoeft er nog niet in.’ Het is een moederlijk credo.

llustraties van Peter Vos bij ‘Een heel klein varkentje’

Sinterklaas en Pippeloen

Willem Wilmink heeft onlangs de Stratenmakeropzeeshow-dichters en hun navolgers terecht de nieuwe Van Alphens genoemd. Annie Schmidt heeft nauwelijks iets opvoedkundigs. Ze is er te blijmoedig en te inconsequent voor. Beppie Snauw wordt voor straf in een big veranderd en ook weer teruggetoverd. Daar zit geen pedagogie achter, maar het plezier van de sprookjesverteller, die in de achtertuin nu eenmaal die inktvijver heeft. Want sprookjesachtig en gek zijn veel gedichten toch in de eerste plaats. Niettemin, ook achter sprookjes schemert, hoe onnadrukkelijk ook, een visie. En van meet af aan. Zo treden er bijvoorbeeld heel wat koningen op die te denken geven. In geen enkele bundel vind je er zoveel als in de eerste, Het fluitketeltje. Ze zijn belachelijk in hun bulderende veeleisendheid, dom of aandoenlijk. Volstrekt onbekend komen ze ons niet voor. Ze hebben iets van onze onredelijke of zielige vaders en ze stammen uit de dynastie van Andersens kleren-loze keizer. Ook met koninginnen, graven, markiezinnen en ridders is het in de bundels niet pluis. Hotemetoten deugen niet in deze sprookjes. Met de koninklijke kinderen ligt het anders, voorals als het meisjes zijn. Prinsessen die schoorsteenvegers, loodgieters, egels als gemaal willen, krijgen ze. Gooien ze soep naar het hoofd van een tovenaar, het loopt goed af. Eigenzinnige kinderen en dieren zijn een vast gegeven. Net als het soms gehate en dan weer bezongen poedelen en gewassen worden. Er is iets met al die zindelijkheid. Het moet wel de Zeeuwse achtergrond zijn. Je zou zeggen dat de dichteres achter de eigenwijzen staat. Dus toch een boodschap: ‘Doe je zin dan komt het goed?’ Zo eenvoudig is het niet. De ene rebel redt het de andere niet. De befaamde spin Sebastiaan met zijn drang binnenshuis een web te weven, wordt opgeveegd. Het is een wrede uitschieter.

Annie M.G. Schmidt

Consequent lijkt Annie Schmidt maar in een paar opzichten. Onwankelbaar is zij in haar sympathie voor Sinterklaas. De heilige mag in een telefoonpaal waaien, pootje baden in Spanje, waardig blijft hij onder alle omstandigheden. Volgens mij is hij haar grote liefde. Afgezien dan van Pippeloentje. Pippeloen hoort voor je gevoel tot de wereldheren uit de kinderliteratuur, al kom je als Nederlandse beer nu eenmaal niet makkelijk de grens over. In Ziezo staan alle twaalf gedichten over hem bij elkaar. Er was al eens een apart boekje van hem gemaakt, mooi geïllustreerd door Jan Jutte. Toen waren er dus twee Pippeloenen, want Wim Bijmoer had hem ook al geportretteerd. Dat is geen voordeel, twee scheppers van je uiterlijk. Kleine Beer van Minarik en Milnes Winnie the Pooh kregen van Sendak en Shepherd de onaantastbare identiteit die ze verdienen. Een schrijver van teksten voor kinderen is kwetsbaar; in allerlei opzichten. Zo is van menig sprankelend Schmidt-versje een saai kinderkoorlied geworden.

Bij de geweldige rijkdom aan onderwerpen, de optocht van mensen, dieren en dingen, de fantastische en mallotige gebeurtenissen, is er die grote afwisseling in versvormen en toon. Die toon varieert van teder en intiem tot uiterst laconiek. In A.N.P.-achtige neutraliteit is Annie Schmidt een meester.

De hele kamer was versperd
want op de sofa zat een hert.

Zulke dingen komen voor. De verslaggeving is tot en met de afloop feitelijk, precies en economisch. Het hert blijft waar het zit.

En bovendien aan het gewei
daar hangt nu het eetgerei
van boven en van onder.
En tante To zegt: 't is niet gek
ik heb een beeldig pannenrek.
Zo is het goed naar mijn gevoel.
En 't hert heeft ook een levensdoel.

Gespikkeld ingewikkeld

Zoals Lewis Carroll het absurde in het Engels-voor-kinderen zijn naturel gaf, zo deed Annie Schmidt het in de Nederlandse kinderpoëzie. Ongeëvenaard is het voilà-gemak in haar naamgeving. De namen die ze gebruikt, bestaan, je twijfelt er niet aan. Maar hoe prachtig gevonden zijn die bedenksels door hun ritme, hun alliteraties, de associaties: Rineke Tineke Peuleschil, Joris Pudoris Pudittelman, de heks van Sier-kon-fleks, de kikker van Worrekie Bel. Inderdaad, hoe zouden ze anders moeten heten.

Doorsnee-lezers en zeker kinderen bemoeien zich niet met de technische kant van het schrijven. En zo hoort het ook. Een ijverig Neerlandicus zou echter nog hele ontdekkingen kunnen doen als hij de rijmtechniek van Annie Schmidt onder de loep nam. Hoe is het mogelijk dat je bij voor de hand liggende rijmen nooit verveling voelt en bij de onmogelijkste vondsten nooit gezochtheid? Neem Zwartbessie, een querulante zwarte kip die voor zwartgespikkeld wil doorgaan, de manipulatie met gespikkeld, geprikkeld, ingewikkeld, opgesmikkeld, dikkels - spikkels is het dus - spikkeltjes is verbluffend. Geen regel klinkt geforceerd.

Ziezo is in zijn vormgeving een wisselvallig boek geworden. De lay-out is soms prachtig, dan weer rommelig. Er werd gebroken met een traditie. Wim Bijmoer was van de versjes de vaste illustrator. Zijn Parool-tekeningen stonden ook in de eindeloos herdrukte bundeltjes. Van hem bleven twaalf illustraties bewaard. Een schok is dat wel. De vele andere zijn van Jenny Dalenoord, Carl Hollander, Jan Jutte Mance Post, The Tjong King, Peter Vos en Fiep Westendorp. Dat brengt veel afwisseling, wat winst zou kunnen zijn als de tekeningen, hoe verschillend van stijl ook, eenzelfde kwaliteit hadden. Dat is bij lange na niet zo. Er zijn te veel zwakke en nietszeggende plaatjes geaccepteerd. Aan sommige kan je zelfs zien dat de tekst niet goed genoeg gelezen is. Fiep Westendorp, die al zoveel boeken van Annie Schmidt illustreerde, nam de meeste versjes voor haar rekening. Dat geeft Ziezo iets vertrouwds. Toch is er nauwelijks een kinderboek dat je meer aan het denken zet over de verhouding schrijver-illustrator. Ideaal is het als die twee verenigd zijn in een groot talent, zoals bij Arnold Lobel, Janosch, William Steig. De schrijver die niet tekent, kan alleen maar meer of minder geluk hebben. De ontmoeting tussen Annie Schmidt en Peter Vos komt laat; het is dé grote verrassing van Ziezo. Zijn diertekeningen zijn superieur, gracieus en mooier dan ooit. Ze staan perfect in het vlak. Je meende gedichten als Het Wielenwalenweeshuis, Vier vosjes Lodewijk en Een heel klein varkentje door en door te kennen. Vos accentueert er niet het komieke, maar de geestige fijnzinngheid van. Dat is nieuw bij het werk van Annie Schmidt. In deze herdruk van zoveel bekends en dierbaars is het zelfs een openbaring.

■