Ruitjespapier
Die mengeling van opgeroepen nieuwsgierigheid en beklemming zorgt vooreen speciaal maar stuurloos soort melancholie, dat groter wordt naarmate de kennelijke omstandigheden in het vastgelegde verleden heviger verschillen met die van de eigen tijd. In Nederland is dat bijvoorbeeld waar te nemen bij families met een ‘Indische’ achtergrond, waar dikwijls een warm onderhouden fotocultuur heerst. Van een veelbewogen en vaak ontworteld verleden valt nu eenmaal meer te onthouden dan van een rimpelloos bestaan dat zich generaties lang in een en dezelfde straat of op een en hetzelfde landgoed afspeelde. En juist wanneer er veel te onthouden valt moet de herinnering voor het ontglippen worden behoed. Foto's doen dat. Soms corrigeren ze de herinnering, een instrument dat nu eenmaal de neiging heeft de littekens van ieders persoonlijke voorgeschiedenis te verdoezelen. Foto's laten de daaronder liggende wonden zien.
En soms geven foto's antwoord op een vraag die niet eerder werd gesteld, niet verstaanbaar of begrijpelijk tenminste. Wie daarachter wil komen - wat betekent die gezichtsuitdrukking, welke woorden kwamen er na het maken van de foto van haar half-geopende lippen, wat was er achter die schutting? - moet de Nabokov-route afleggen: tegen de keer van het verstrijken van de tijd in.
The Russian Album is het familiefotoalbum van de Ignatieffs dat op zekere dag - wanneer gebeurt zoiets?, na iemands begrafenis - in handen kwam van de jongste telg, Michael Ignatieff, een in Canada geboren en in Engeland woonachtige historicus die het geluk had dat zijn voorouders zich regelmatig hadden laten fotograferen en tussen hun andere werkzaamheden door dagboeken bijhielden en uitvoerige correspondenties bedreven. Bovendien waren de Ignatieffs niet de minsten in de Russische elite van de negentiende eeuw. Zijn grootvader Paul was minister van Onderwijs in het laatste kabinet onder tsaar Nicolaas II, en zijn grootmoeder Natasha stamde uit de familie Mestchersky, die veel dankte - onder andere het landgoed waar zij opgroeide - aan Catherina de Grote. En de grootvader van de grootvader, ook Paul genaamd, was niet alleen een der generaals die Napoleon vóór diens terugtocht uit Rusland verscheidene nederlagen had toegebracht maar ook de gezagsdrager die Dostojevski eerst in Petersburg en daarna in Siberië gevangen zette. Tussen beide grootvaders in zat Nicolaas Ignatieff, die in Azië het gezag over de belangrijke havenstad Wladiwostok zeker stelde en de Russische invloed in de Balkan vestigde.
De familie Ignatieff op vakantie in Misdroy aan de Baltische Zee, 1912
Zo'n rijke familiegeschiedenis is voor een historicus vermoedelijk een godsgeschenk, ingepakt en afgeleverd door de revolutie van 1917 die de zegeningen van carrières en fortuin in een handomdraai wegblies. Berooid en verstrooid belandden grootvader Paul en grootmoeder Natasha en hun nazaten, het kindermeisje en een aantal vrienden in al die delen van Europa die ze bij wijze van spreken een jaar eerder hadden kunnen kopen. Istanboel, Nice, Parijs, zuidwest-Engeland. De ouders van de schrijver kwamen tenslotte in Canada terecht, waar hij, Michael, werd geboren in weersomstandigheden die aan Rusland deden denken, maar in een volstrekt andere sociale en politieke geografie.
Zo'n familieverhaal, mits goed opgeschreven - en dat is het -, kan bijna niet misgaan. Maar de vondst van het boek is de leidraad ervan: het Russische fotoalbum. Michael Ignatieff introduceert alle personages met het gefotografeerde portret dat hij van hen vond, overdekt het vervolgens met doorzichtig ruitjespapier en gaat van start met speculaties over wat zich in elk vakje bevindt. Zodra de inventarisatie van aanwijzingen, gewekte vermoedens en andere sporen is voltooid, begint ook de wijze van vertellen vorm te krijgen. Het is alsof Ignatieff stiekem een sleutel in de achterzijde van de portretten steekt, de onderwerpen van zijn aandacht opwindt en in zijn verhaal in hun eigen tempo laat aflopen.
Karikatuur van graaf Nicolaas Ignatieff in Vanity Fair, 14 april 1877
Auteursrechtelijk beschermd
