Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Een Russische neger in Berlijn
Andrej Bely's delirische geschriften over de ondergang van het avondland

Im reich der schatten Berlin 1921-1923 door Andrej Bely Uitgever: Insel Verlag Importeur: Nilsson & Lamm, 120 p., f 39,20

Piet de Moor

Berlinograd, zo noemt Andrej Bely het Berlijn van de jaren twintig, waar de Russen die geen boodschap hadden aan het nieuwbakken revolutionaire regime in hun vaderland, waren samengestroomd. Men kan zich daar vandaag de dag maar nauwelijks een beeld van vormen: een half miljoen Russen hadden zich in de voormalige Reichshauptstadt neergelaten, en hele wijken waren gerussificeerd. In het begin van dat decennium vond men buiten Rusland nergens zoveel Russische uitgeverijen als in Berlijn. Russische kranten en tijdschriften verschenen bij de vleet. Kerenski redigeerde er de sociaal-revolutionaire krant Dni en Iosif Gessen gaf er het dagblad Rul uit. Je kan bijna geen Russische schrijver of kunstenaar van betekenis noemen (Nabokov, Majakovski, Fedin), of hij heeft zich tijdelijk in Berlijn opgehouden. De emigranten vonden er elkaar in Café Leon aan het Nollendorfplatz of in het Haus der Künste in de Kurfürstenstrasse. Andrej Bely: ‘En - men staat verbaasd als men hier en daar de Duitse taal hoort: Wat? Duitsers. Wat hebben die in onze stad te zoeken.?’

In Necropolis (Arbeiderspers, Privé-Domein, zie de Boekenblijlage van 18 juli) borstelt Vladislav Chodasevitsj een levendig en pijnlijk portret van ‘de man met twee gezichten’, die eigenlijk Boris Nikolajevitsj Boegajev heette en die in zijn romans voortdurend zonen ten tonele voert die het op hun vader hebben gemunt. Als schrijver wordt hij door de ene verguisd als charlatan, door de andere opgehemeld als weergaloos stilist. Vladimir Nabokov was de mening toegedaan dat Andrej Bely's roman Petersburg tot het beste behoort van wat het proza in de twintigste eeuw te bieden heeft.

Antroposofie

Wat voor een zonderling Bely wel was, blijkt nu ook uit een autobiografisch geschrift dat zo pas bij uitgeverij Insel in een Duitse vertaling verscheen. Vladislav Chodasevitsj heeft allicht niet overdreven toen hij opmerkte dat heel Russisch Berlijn de nieuwsgierige en kwaadaardige getuige werd van Bely's hysterie. Hysterisch en vooral paranoïde zijn ook deze geschriften, waarin hij de westerse en Duitse cultuur (Nietzsche) allicht onder invloed van Oswald Spengler (Der Untergang des Abendlandes) en Max Nordau (Die Entartung) ziet ondergaan. Uitgehold wordt die westerse cultuur in zijn ogen door de neger, door de ‘zwarte internationale’ die door de kolonialen is geïmporteerd en onder verscheidene gedaanten (foxtrot, jazz, cancan, morfium) de fundamenten van de beschaving aan het wankelen begint te brengen. De nauwelijks essays te noemen opstellen Vom ‘Neger’ in Europa en Der Neger in Berlin und anderes zijn hatelijke en virulente tiraden tegen alles wat zich in de kunst als nieuw aandient.

Natuurlijk zijn er verzachtende omstandigheden voor dit delirisch proza. In zijn nawoord merkt Karl Schlögel op dat in het Russisch het woord ‘neger’ niets inhoudt van het misprijzen dat de koloniale heren erin gelegd hebben. Het zou kunnen zijn dat dit beeld voor cultuurverval het produkt is van een al te gealcoholiseerde geest. In Berlijn namelijk was Bely vreselijk gaan drinken, allicht omdat Rudolf Steiner, de vader van de antroposofie, waarmee Bely hevig had gedweept, hem daar tijdens een ontmoeting totaal negeerde. En verder kwam het in de Berlijnse tijd tot de definitieve scheiding van zijn vrouw Asja Toergenjeva, een geschiedenis waaronder Bely zwaar geleden heeft. Hoe dan ook, je gaat eraan twijfelen of de man die deze onzin op papier heeft gekraamd, wel één ogenblik bij zinnen is geweest.

Andrej Bely

Vladislav Chodasevitsj vertelt hoe Bely zich in Berlijn te pletter zoop en hoe verwarde biechten op die drankorgiën volgden: ‘Ik moet ook nog opmerken dat hij, als zijn verhaal afgelopen was, het soms direct vergat en alles van voren af aan begon te vertellen. Op een nacht heeft hij mij vijf keer hetzelfde verhaal gedaan. Na de vijfde keer (iedere keer zo'n minuut of veertig) liep ik de kamer uit en viel flauw. Terwijl ik weer bij bewustzijn werd gebracht, stond Bely op de deur te bonzen: “Laat me erin, ik wil je wat vertellen.”’

Naakt dansen

Het lijdt weinig twijfel dat Andrej Bely dat driftige, dat onbeheerste, dat wilde en dus dat ‘negerachtige’ in zichzelf heeft herkend en gehaat. Niet alleen van Vladislav Chodasevitsj weten we dat hij zich bandeloos kon overgeven aan de ondergangssymptomen waartegen hij in zijn geschriften zo heeft gefulmineerd. Bely was zelf verzot op het dansen van de ‘decadente’ foxtrot in de Berlijnse Dielen en naar het schijnt deed hij dat angstaanjagend. ‘Het was niet gewoon het dansen van een dronken man: het was, natuurlijk, een symbolische vertrapping van het beste in hemzelf, een ontheiliging van zichzelf, een duivelse grimas tegen zichzelf - om die via zichzelf aan Dornach (waar Steiner werkzaam was, PdM) te tonen.’ In dezelfde zin als Vladislav Chodasevitsj wordt de danser Bely beschreven door Fedor Stepoen: ‘In zijn vertwijfeling begon hij te drinken en vooral passioneel te dansen. Hij danste vaak in dubieuze kringen, en dit dansen maakte op allen een zeer sterke, tegelijk afstotende en diep tragische indruk. Het was alsof Bely zich wilde “naakt dansen”, als had hij de behoefte zijn ziel te bespuwen.’

En Marina Tsvetajeva noemt Bely's foxtrot ‘je reinste flagellantisme’. Het heeft er veel van weg dat Bely op zijn intellectuele capaciteiten vergeefs roofbouw heeft gepleegd om het beest in hem (de neger) met de pen uit te drijven. Minder enerverend om te lezen zijn de reportage-achtige stukken waarin Andrej Bely verslag uitbrengt over zijn nachtelijke slemppartijen, onder meer zijn geregeld bezoek aan een kroeg die gefrequenteerd wordt door mensen die ‘tot het verleden’ behoren, ‘afgeschreven mensen’. ‘Allen zijn broeders in het ongeluk; allen komen hier samen om gemeenschappelijk hun leven te verdrinken, zich zonder vooraf gemaakte afspraak helemaal ten gronde te richten.’ Daar, in die kroeg, onder dronkelappen die in hun nuchtere uren ooit Max Stirner, Nietzsche, Schopenhauer en Bichendorff hebben gelezen, vindt hij de ‘erfgenamen van de voorbije grote cultuur’.

Gevoel voor humor heeft de halfgekke Bely zeker gehad. Naar het einde van zijn Berlijns verblijf toe bekende hij aan Vladislav Chodasevitsj: ‘Ik moet trouwen, wie stopt me anders in bed als ik dronken ben?’ In 1923 trok Andrej Bely weer naar Rusland. Het relaas van de hernieuwde kennismaking met Moskou (Moskau und Berlin) is een niet te pruimen ode aan orde, zuiverheid en fatsoen. Andrej Bely overleed op 8 januari 1934 aan de gevolgen van een zonnesteek. Kort tevoren was hij getrouwd met K.N. Vasiljeva. Een antroposofe.

■