Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

Een morbide wil tot weten
Pierre Darmons studie van impotentieprocessen

Damning the innocent A History of the Persecution of the Impotent in pre-Revolutionary France door Pierre Darmon Vertaling: Paul Keegan Uitgever: Viking, 229 p., f 59,50 Importeur: Nilsson & Lamm

Bernadette de Wit

‘Afschuwelijk en komisch tegelijk’, ‘Grappig op een wrede manier’, de critici staken hun huiver en leedvermaak niet onder stoelen of banken. Het betreft dan ook een boek over impotentie, een onderwerp dat tegenstrijdige reacties oproept.

Impotente mannen zijn een vergeten groep slachtoffers van het Ancien Régime, naast sodomieten, eunuchs, heksen, alchemisten, ketters, armen en gekken. De Franse historicus Pierre Darmon beschrijft in Le Tribunal de l'Impuissance (Editions du Seuil, 1979, vorig jaar vertaald als Damning the Innocent) de vervolging van de lijders aan dit onschuldige gebrek. Zijn onderzoek bestrijkt de hele periode dat het canonieke (kerkelijke) recht het een doodzonde achtte wanneer impotente mannen in het huwelijk traden, van de dertiende eeuw tot in de moderne tijd.

De haat tegen mannen die hun geslachtsdelen niet voor de volle honderd procent kunnen gebruiken is zo oud als de mythe van de viriliteit, maar in de loop van de geschiedenis heeft zij andere vormen aangenomen. Het wrede gebruik van de ‘impotentieprocessen’ is al ouder dan het christelijke geloof, maar de kerk heeft het geperfectioneerd. Misschien had de kerkelijke stimulering van het geboortencijfer er iets mee te maken, vermoedt Darmon, of misschien reageerden de prelaten hun castratieangst op deze mannen af. Uit het verloop van de processen blijkt in elk geval dat het tegengaan van lust een drijfveer was. Kerkvader Augustinus had bepaald dat er bij geslachtelijke vereniging altijd hoop op bevruchting moest zijn. Impotente echtgenoten schonden evenals eunuchs en hermafrodieten het sacrament van het huwelijk. De gebrekkige of afwijkende droeg schuld, zo lag dat.

Daar stond tegenover dat onvruchtbaarheid weer geen reden tot ontbinding van het huwelijk was, want de mens moest zich neerleggen bij Gods wil. Het sacrament van het huwelijk was door God ingesteld om onkuisheid tegen te gaan en de voortplanting van de soort te regelen. Geslachtsgemeenschap werd beschouwd als een goede remedie tegen vleselijke opwellingen, het was the lesser of two evils. Het vervullen der ‘echtelijke plichten’ voldeed, zelfs al werden er geen kinderen uit geboren. Echtparen waarvan de man de Officiële Daad niet kon volvoeren liepen wanneer zij de liefde bedreven uiteraard per definitie een levensgroot risico op schending van het verbod op genot. Er waren nog wel meer paradoxen in de kerkelijke opvattingen, de ene nog perverser dan de andere. Zo werden kandidaat-kloosterlingen nauwkeurig intiem onderzocht op afwijkingen aan lichaamsdelen die ze niet mochten gebruiken. Huwelijken tussen oude mensen, die geen seksuele behoeften meer hadden en als broer en zus leefden, werden vanuit dezelfde moraal ongeldig verklaard. Alle retoriek over geestelijke vereniging ten spijt, reduceerde de Kerk van Rome na de dertiende eeuw de heteroseksuele liefde tot de fysieke voltrekking daarvan.

Fraude

Lang mocht ‘duurzame ontwrichting’ van het huwelijk alleen worden vastgesteld in gevallen van bigamie en moord, maar na de zestiende eeuw werd de nadruk gelegd op impotentie omdat dat gemakkelijker bewijsbaar (!) was. Men kon een huwelijk echter nauwelijks ongeldig verklaren zonder het sacrament zelf ter discussie te stellen. De geestelijkheid riep voor deze delicate kwestie de hulp in van dokters en aldus ontstond de ‘forensische geneeskunde’. Bij gebrek aan steekhoudende medische kennis verloren de chirurgijnen zich in vage, ingewikkelde typologieën van impotentie. Zo onderscheidden ze relatieve, respectieve en ongeneeslijke impotentie, impotentie door een ongeval (die niet altijd reden tot ontbinding van de echtverbintenis was), frigiditeit bij mannen als gevolg van beheksing en vrouwelijke impotentie, die gelijkstond aan een te nauwe vagina. Iedere categorie had vele vertakkingen en uitzonderingen. Over twijfelgevallen werd uit den treure gedelibereerd. Dat moeten bizarre discussies zijn geweest.

De zegening van het echtelijk bed, een verplicht kerkelijk ritueel na het Concilie van Trente. Achttiende-eeuwse gravure uit Histoire de la Familie, red. André Burguière, uitgever Armand Colin, Parijs 1986

Ook juristen kregen de vrije hand dankzij de onzekere materie, maar zij definieerden impotentie eerder in termen van fraude dan als ontering van een sacrament. In de lagere klassen was het meestal de omgeving die het initiatief nam tot een proces, maar in de gegoede klassen traden veel echtgenotes als eiseres op. Hun inzet was schadevergoeding, alsof hen een niet rijdende tweedehands auto was verkocht. Oudere vrouwen vochten door middel van het impotentieproces vetes uit over erfenissen en bezittingen, terwijl jongere vrouwen het middel aangrepen om wraak te nemen bij seksuele en relatieproblemen. Soms spande de man een tegenproces aan, als volgende zet in een reeks onverkwikkelijkheden en leed.

Bedrog en sodomie

Niet alleen de impotentieprocessen, maar ook de behandeling van eunuchs en hermafrodieten laten zien dat voor de kerk fallocentrisme onlosmakelijk verbonden was met een taboe op lust, precies als bij Gijsen en andere hedendaagse fundamentalisten van de mannelijke kunne. De slachtoffers konden weliswaar niet ejaculeren, maar sommigen van hen brachten toch een redelijk bevredigende erectie voort en hun vrouw had lang niet altijd te klagen. Echter, ongeacht de wens van de partners moesten deze huwelijken na 1587 worden ontbonden, bij decreet van paus Sixtus V.

Maar Darmon plaatst de vernederingen jegens varianten op de norm ook nog in een ander verband. De Franse samenleving was in de zeventiende en achttiende eeuw in een verwoed openbaar debat gewikkeld over het manvrouwverschil. Over de lichamen van onschuldige tussenwezens werd gedefinieerd wat normaal was en wat abnormaal, waarbij volgens Darmon zeker sprake was van afgunst op de veronderstelde ongebreideldheid van de afwijkende.

Hermafrodieten, die gedurende de Middeleeuwen soms levend werden verbrand en als satanskinderen werden gezien, kregen vanaf de zestiende eeuw een ogenschijnlijk ‘mildere’ behandeling. Ze werden onderzocht door dokters en vroedvrouwen die vervolgens in het openbaar verklaarden welke geslachtelijke identiteit van toepassing was. In twijfelgevallen mocht de betrokkene zelf kiezen, maar was daaraan dan ook gehouden voor de rest van zijn leven. Zijn geslachtsrol in het midden laten of af en toe eens van identiteit wisselen, net als het uitkwam, zoals Marie/Marin le Marcis probeerde, was onvergeeflijk bedrog. Dit hermafrodiete kamermeisje werd verliefd op een collega, besloot dat het handiger was om in het vervolg als man door het leven te gaan en trouwde haar, met haar volledige instemming. Het gelukkige jonge stel werd tot hun verbijstering onmiddellijk ingerekend, gevangengezet en aan het gerechtshof overgeleverd. Van de zenuwen trok Marins mannelijke lid zich terug; de experts beschuldigden hem unaniem van bedrog - en, het kon niet uitblijven, sodomie en smeerlapperij. Als niet één van de juryleden het had gewaagd met zijn vingers de tere delen van Marin te bevoelen - hij trof er inderdaad een penis aan - was de arme man levend verbrand en had men zijn vrouw op het marktplein gegeseld en vervolgens verbannen. Nu liep het anders: Marin mocht blijven leven, maar werd veroordeeld tot een bestaan als vrouw en verschoppeling.

Voyeurisme

Vanaf het einde van de zestiende eeuw nam de frequentie van de impotentieprocessen toe. Procesverslagen werden in vele duizenden exemplaren gedrukt en verspreid. De beschuldigde was het doelwit van spotdichten en openbare belachelijkmaking. De processen bestonden eruit de geslachtelijke functies van de aangeklaagde op de proef te stellen en wel in strikt technische, fysiologische zin. Het slachtoffer moest blijk geven van een erectie en zaaduitstorting. Een uit theologen, artsen en vroedvrouwen bestaande jury beoordeelde het resultaat. De formalistische procedures van de impotentieprocessen en de pompeuze rituelen eromheen bevestigden de macht van de kerk. Aanvankelijk betoonde het instituut nog enige matigheid, maar in de loop van de zestiende eeuw namen de autoriteiten de sprong van geestelijk naar daadwerkelijk voyeurisme. Nu werd ook een demonstratie van stijfheid van het mannelijk lid verlangd en zijn ‘elasticiteit’ en ‘natuurlijke beweging’ moesten worden getoond. Soms eiste de jury zelfs een ‘proeve van ejaculatie’. De ironie wil dat het canonieke recht de zonde van Onan tot vernederingsinstrument verhief.

Op het toppunt van de impotentieprocessen was ook dit niet meer genoeg en moest het weerloze echtpaar de geslachtelijke vereniging (‘congressus’) in aanwezigheid van de jury volvoeren. Het ‘proces door congressus’ was een specifiek Franse instelling. Ofschoon iedereen erover klaagde - zoiets doe je niet - deed niemand een stap om het te verbieden. Het was immers ‘nodig’ als bewijs. Nadat deze door de kerk gesanctioneerde live-show was afgeschaft in 1677 bleef het begrip nog jaren voortleven in de herinnering van het publiek.

Lichamelijke onderzoek, zowel van mannelijke verdachten als hun vrouwen, was een belangrijk element in de impotentieprocessen. Op zich niet nieuw, al in de Romeinse tijd werd een jong paar vóór het huwelijk nagekeken. Vanaf het einde van de zestiende eeuw waren de genitale onderzoeken onderwerp van discussie. Over erectieproeven haalde men de schouders op, maar betreffende het onderzoek van de ‘vrouwelijke schaamte’ vermengde preutse verontwaardiging zich met nauwelijks verholen opwinding. Wat de aanklaagster ook deed, zij compromitteerde zich. Bleef zij getrouwd met haar impotente man, dan maakte zij zich medeschuldig aan schending van het sacrament. Als zij echter actie ondernam, dan werd zij verdacht van kennis van zaken die een fatsoenlijke vrouw niet geacht werd te bezitten. Na de ontbinding van haar huwelijk restte haar niets anders dan een klooster in te gaan. Wie was meer te beklagen, zij of haar partner?

Victoriaanse mythe

De tijdelijke terugval onder invloed van de Franse Revolutie, toen de Code Civil het canonieke recht verving, maakte eind negentiende eeuw plaats vooreen heropleving van de impotentie-processen. Weliswaar werd het huwelijk inmiddels gezien als een burgerlijk contract en konden man en vrouw echtscheiding aanvragen, maar onder deze rationele laag bleek de haat tegen impotentie nog niet verdwenen. Religieuze frases werden vervangen door utilitaire argumenten, die beter bij de expanderende tijdgeest pasten. Het ging nu om eugenetica (rasverbetering), demografie (bevolkingsuitbreiding) en het ‘vaderschapsbewijs’. Echter, de puriteinse bourgeoisie maakte zelf haar handen niet vuil aan dit karwei, zij liet het de kerk doen. Vanuit Rome gingen de inquisitie-achtige verhoren van echtelieden en getuigen over hun geslachtelijke functioneren onverdroten door tot in onze tijd. Het kerkelijk apparaat maakte (en maakt) daarbij dankbaar gebruik van de psycho-analytische methode, waardoor de macht van de kerk over het privéleven van haar gelovigen spectaculair is toegenomen. Begin deze eeuw werd een vrouw zonder eierstokken ‘een incomplete persoonlijkheid’ genoemd en derhalve ongeschikt verklaard voor een huwelijk met haar verloofde. In 1947 werd een man geëxcommuniceerd die had geweigerd zich onder behandeling te laten stellen voor zijn ‘onanistische neurose’.

In zijn laatste hoofdstuk vraagt Darmon zich af hoe het ooit tot de impotentieprocessen in al hun uitwassen heeft kunnen komen. Waarschijnlijk is het ‘proces door congressus’ ingesteld door nieuwsgierige artsen en juristen die verbaasd waren dat een volmaakt gebouwde man impotent kon zijn. Hun beroepsblindheid werd op geen enkel manier gecorrigeerd. De kerk was dubbelhartig, de burgerij toegeeflijk.

De geobsedeerde discussies over seksuele afwijkingen, rijk aan details, vormden een verbale uitlaatklep voor de repressie van lichamelijkheid. De verstrengeling van ingewikkelde procedures en pietepeuterig-exacte kerkelijke seksgeleerdheid leidde onhoudbaar tot deze extreme vorm van rechtsspraak. Iedere vraag (‘Is het gewettigd relaties met een vrouw te hebben zonder zaad uit te scheiden?’) leidde naar een volgende, nog minutieuzere: ‘Is het gewettigd de inbrenging elders uit te voeren dan in de geeigende opening?’

De vraag naar impotentie stellen is hem beantwoorden. Daarmee wordt de hele giftige keten van normering, controle en ongepaste interventie opgeroepen. Michel Foucault indachtig suggereert Darmon dan ook een ethiek van de discretie: men zou op dit terrein moeten afzien van ‘de vastbesloten en morbide wil tot weten’.

Damning the Innocent is een treurig, knap geschreven boek. Wie het goed leest, vergaat de lacherigheid over mannen die hem niet omhoog krijgen. Het bastion van de ‘normale mannelijkheid’ is met minstens even veel geweld gevestigd als menige staatkundige en raciale ideologie. De slachtoffers hebben dankzij deze studie een gezicht gekregen.

■