Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 9]

Geheime operaties
De koude oorlog van Amerikaanse presidenten tegen het communistische gevaar

Presidents' secret wars CIA and Pentagon Covert Operations since World War II door John Prados Uitgever: William Morrow & Company Inc., 480 p., f 65,60

Terwijl de regering-Thatcher nog steeds krampachtige pogingen doet om de publikatie van de naar het zich laat aanzien onthullende memoires van Peter Wright (oud-medewerker van de Britse geheime dienst MI 5) te verhinderen en bij tijd en wijle zelfs de neiging heeft om te ontkennen dal Groot-Brittannië er meer dan één inlichtingendienst op na houdt (zie ook hun gedrag bij de Zyrcon-affaire in Vrij Nederland van 30 mei jl.), bewijst John Prados met zijn Presidents' Secret Wars, Cia and Pentagon Covert Operations since World War II dat over dit soort kwesties aan de andere kant van de Atlantische Oceaan minder krampachtig wordt gedaan.

Deze onthullende studie gaat nader in op de Amerikaanse covert operations, die men ook wel ‘geheime operaties’ zou kunnen noemen. Ze worden voornamelijk uitgevoerd door inlichtingendiensten in andere landen en zijn meestal gericht op het ten val brengen van de bestaande wettige regeringen. Deze acties kunnen met een veelheid aan zachte en harde middelen worden uitgevoerd. In de ‘zachte sector’ moet men denken aan het heimelijk financieren van rechtse partijen, wat bijvoorbeeld in Italië vaak gebeurd is. Daar heeft de CIA regelmatig forse financiële steun verleend aan de christendemocraten ten einde een eclatante verkiezingsoverwinning van de communisten te verhinderen. In de ‘harde sector’ kan het bijvoorbeeld gaan om het leggen van mijnen in enkele havens van Nicaragua. Prados richt zich op die harde sector: vooral het uitvoeren van paramilitaire acties op het grondgebied van andere staten staat in zijn boek centraal.

Op basis van een schat aan informatie, veelal verkregen uit overheidsarchieven, heeft hij een fascinerende studie geschreven over de geheime militaire acties in het buitenland. Een studie die zich niet beperkt tot een droge opsomming van diverse geheime acties maar ook gelardeerd wordt met prachtige anekdotes die er circuleren. De laatste jaren zijn we over een aantal belangrijke operaties veel te weten gekomen dank zij investigative journalism in de Verenigde Staten, maar niet altijd was de pers verantwoordelijk voor de onthullingen. Soms werden ze ook veroorzaakt door de mislukking van de geheime operatie zelf. Voorbeelden zijn de landing in de Cubaanse Varkensbaai en de reddingsactie van gegijzeld ambassadepersoneel in Iran onder president Carter. Ondanks diverse mislukkingen in recente jaren tonen de ‘Irangate Hearings’ aan dat de CIA en het Witte Huis anno 1987 nog druk doende zijn om grote geheime operaties te beramen en uit te voeren.

Philby

De opleving van de Koude Oorlog in Europa na afloop van de Tweede Wereldoorlog was er verantwoordelijk voor dat verschillende inlichtingendiensten nauw betrokken werden bij de uitvoering van het buitenlandse beleid. Prados koos dan ook terecht 1945 als vertrekpunt voor zijn studie en hij maakt met dit boek eens te meer duidelijk dat het Westen vanaf midden 1945 een actieve paramilitaire Koude Oorlog tegen de Sovjetunie voerde. Hij laat zien dat het Westen geen afwachtende houding heeft aangenomen, maar zelf in de aanval is gegaan. Zo bleken de CIA en de Britse SIS (later MI 6) vanaf eind 1945 forse steun te verlenen aan de guerrilla's (voorjaar 1946: 40.000 soldaten!) die in de Baltische staten Letland, Litauen en Estland strijd leverden tegen het Rode Leger van de Sovjetunie. Met hulp van oud-personeel van de Duitse ‘Kriegsmarine’ werden deze guerrilla's met vliegtuigen en snelle boten via de Oostzee van wapens, munitie en voorraden voorzien. Op dezelfde wijze werden ook ballingen die in Duitsland, Engeland en Amerika waren getraind de Baltische staten binnengesluisd. Alhoewel dit verzet stukliep op de Sovjet-overmacht, waardoor de CIA en SIS besloten om hun steun te staken, kwamen er tot in 1964 (sic!) berichten binnen over gevechten in Litauen tussen guerrilla's en het Rode Leger. Een zelfde geheime operatie werd uitgevoerd om het verzet in de Oekraïne aan te wakkeren. Daar waren het vooral de Britten die met Amerikaanse steun de verzetsbeweging van Oekraiense nationalisten steunden. In dit deel van de Sovjetunie is tot ver in de jaren vijftig strijd geleverd, maar de meeste westerse hulpacties zijn vermoedelijk door de spion Philby verraden en op een fiasco uitgelopen. Men schat dat uiteindelijk ruim tachtigduizend doden aan Sovjetzijde zijn gevallen en enkele tienduizenden bij het verzet.

david levine

Philby was er ook verantwoordelijk voor dat de acties in Albanië een zelfde lot beschoren waren. Agenten en guerrilla's werden vanuit Duitsland, Malta en Cyprus aangevlogen door CIA en SIS, maar meestal werden de parachutisten op de grond opgewacht door het Albanese leger. Slechts enkelen hebben dit overleefd. Doordat de Albanezen enkele gevangengenomen agenten dwongen om via de radio contact te houden met het Westen, bleven CIA en SIS agenten sturen tot ver in de jaren vijftig. Toen eindelijk duidelijk werd dat bijna alle operaties mislukten, werden de missies naar Albanië gestaakt.

In dezelfde periode hielden ook de acties in de Zwarte Zee vanuit Turkije op, waarbij men guerrilla's op de Krim aan land bracht. Operaties waarop Prados helaas niet dieper ingaat. De laatste acties in Oost-Europa werden uitgevoerd tijdens de Hongaarse opstand in 1956. De CIA had toen een Hongaars leger in ballingschap gevormd, maar Eisenhower verbood elke actie, zoals wapendroppings in Boedapest. Alleen vanuit West-Duitsland werd in 1958 een enkele missie uitgevoerd en wel door de Kampfgruppe gegen Unmenschlichkeit die met CIA-steun enkele aanvallen uitvoerde in Oost-Duitsland en aldaar trachtte belangrijke bruggen op te blazen.

Operatie-Success

In het begin van de jaren vijftig zien we een verplaatsing van de Koude Oorlog naar Azië, alwaar de militaire strijd tussen Oost en West in Korea de meeste aandacht trok. Er had zich in deze regio een enorme politieke aardverschuiving voorgedaan door de communistische machtsovername in China. Mao's troepen hadden de Chinese nationalisten verdreven van het vasteland en hun alleen nog het eiland Taiwan gelaten. Na die machtsovername besloot Washington steun te gaan verlenen aan de diverse anticommunistische verzetsgroepen in China. Zowel vanuit Taiwan als vanuit Burma werden de guerrilla's door CIA-dochter Civil Air Transport (CAT) bevoorraad. Deze vluchten van CAT (later Air America) werden vaak uitgevoerd met Amerikaanse piloten die diep in China doordrongen. Uit de massale inzet van het Chinese leger in de Koreaanse oorlog bleek echter dat China eigenlijk geen last had van de ongeveer vierhonderdduizend guerrilla's die men in het binnenland moest bestrijden. Het verzet werd steeds zwakkeren toen drie Amerikaanse piloten ver in China met hun oude CAT-Dakota werden neergeschoten, werden de acties door president Eisenhower stopgezet.

Meer succes had men in Perzië en Guatemala. In die twee landen werden met ‘operatie-AJAX’ en ‘SUCCES’ twee wettig gekozen regeringen door de CIA ten val gebracht. In beide gevallen omdat de belangen van belangrijke multinationals (Anglo-Iranian Oil Company en United Fruit) in gevaar kwamen. Het resultaat van deze ‘anticommunistische’ strijd ten behoeve van westerse economische belangen waren twee dictaturen die tot ver in de jaren zeventig jaarlijks uitvoerig in de publikaties van Amnesty International voorkwamen. Gesterkt door deze successen probeerde men vervolgens het bewind van Soekarno in Indonesië omver te werpen. Vooral de neutralistische koers van Soekarno, die zich niet aan het Westen noch aan het Oosten wilde binden, was een doorn in het oog van Washington. De CIA zocht contact met ontevreden generaals. Ondanks de hulp van de Britse MI 6 en de Australische inlichtingendienst mislukte de staatsgreep in 1958. Men kan in dit verband alleen maar gissen naar de rol van onze eigen Nederlandse inlichtingendiensten bij deze geheime operaties. Want in deze periode kwam Soekarno herhaaldelijk met aanspraken op Nieuw-Guinea, dat nog steeds Nederlands bezit was. Den Haag had er dus net als Washington alle belang bij dat Soekarno zou verdwijnen. Helaas zegt Prados hier verder niets over.

Terwijl de strijd in Azië tegen het communisme onverdroten werd voortgezet, startte men tegelijkertijd met nieuwe operaties in Vietnam, Laos, Cambodja en Tibet. In dit laatste gebied woedde al enkele jaren een guerrilla tegen het Chinese bewind en de CIA begon nu via CAT op grote schaal steun te verlenen. In 1957 schatte men aan Amerikaanse zijde het Tibetaanse verzet op zo'n negentigduizend soldaten die soms de vreemde gewoonte hadden om gevangengenomen Chinese soldaten met honderden tegelijk vrij te laten. Alleen had men hen als waarschuwing de neus afgesneden! Maar ook in Tibet bleek het geregelde Chinese leger te sterk voor het verzet en nadat de U-2 met Gary Powers was neergehaald in de Sovjetunie, besloot Eisenhower alle geheime vluchten boven communistische staten te stoppen. CAT kon niet langer boven China opereren. Air Nepal nam die taak over, maar de Amerikaanse steun verminderde naarmate het verzet steeds kleinere successen boekte. De toenadering tussen Washington en Peking was uiteindelijk de genadeslag voor het verzet in Tibet. Prados schenkt terecht veel aandacht aan de mislukte invasie op Cuba (1961) en de vele geheime militaire acties die uitgevoerd zijn in Zuidoost-Azië (Laos en Vietnam) en Afrika (Kongo en Angola). Ik sta hier verder niet uitvoerig bij stil omdat in de studies van Frank Snepp, Madeleine Kalb en John Stockwell deze operaties gedetailleerder en uitvoeriger zijn beschreven.

Prados biedt zonder meer een boeiend historisch overzicht van de meeste operaties die de Amerikaanse regeringen hebben uitgevoerd in hun strijd tegen het vermeende ‘communistische gevaar’. Men komt na lezing van Prados dan ook snel tot de conclusie dat ‘Irangate’ niets nieuws onder de zon is, maar simpelweg gezien moet worden in relatie tot de andere covert operations die er sinds 1945 hebben plaatsgevonden. Zijn boeiende studie vol details en anekdotes eindigt met de voor de Reagan-periode inzake de covert operations juiste eindconclusie dat het niet verstandig is ‘to allow a President that much freedom of action’.

■