Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

De vitale balling
De Russische dichter Iosif Brodski in Nederlandse vertaling

Torso Gedichten door Iosif Brodski Uit het Russisch met een essay van Charles Timmer Uitgever: De Bezige Bij/G.A. van Oorschot, 124 p., f 34,50

Guus Middag

Een van de mooiste gedichten van Iosif Brodski is ‘Aeneas en Dido’. Daarin beschrijft hij de ochtend van het vertrek van Aeneas uit Carthago. De Trojaan kiest zee om zijn goddelijke opdracht, het stichten van een nieuwe stad, uit te voeren, en hij laat Dido in verdriet achter. Dit klassieke gegeven wordt door Brodski nuchter, afstandelijk, en hier en daar zelfs ironisch beschreven. Op het moment dat Dido beseft dat Aeneas haar in gedachten al verlaten heeft, vervolgt Brodski (in de vertaling van Kees Verheul) aldus:

En de zee werd tot een zee van tranen.
Maar, zoals men weet, begint juist op het moment
van wanhoop altijd een gunstige wind
te waaien. En de grote held
verliet Carthago.

Zo'n wending schept afstand, zoals Brodski er in het gehele gedicht op uit is om afstand te scheppen. Aeneas en Dido treden zwijgend op; hun namen worden alleen in de titel genoemd; zij komen niet nader tot elkaar. Brodski wijzigde de titel later in ‘Dido en Aeneas’, maar ook dat bracht geen verandering in hun verhouding.

Het is een indrukwekkend gedicht omdat er zoveel ongezegd blijft en ook ongezegd kan blijven: de lezer weet meer dan de beide hoofdfiguren. Hij kent niet alleen de voorgeschiedenis, maar ook het vervolg: Aeneas zal later Rome stichten, Dido zal zich nog dezelfde ochtend van het leven beroven.

‘Aeneas en Dido’, of ‘Dido en Aeneas’, is een liefdesgedicht - beter: een gedicht over een onmogelijke liefde. Later realiseerde ik me dat het ook, en misschien wel in wezen, een ballingschapsgedicht is. Aeneas verkiest (voor zover een hogere macht dat niet voor hem doet) zijn roeping boven zijn liefde, hij verbant zichzelf naar de overkant van de zee. (Het gedicht is te vinden in het essay dat Kees Verheul erover schreef in zijn boek Antwoord van een buitenstaander.)

Iosif Brodski, die in 1964 voor vijf jaar naar een werkkamp in de buurt van Archangel verbannen werd, moet zich in Aeneas hebben herkend. Toen hij het gedicht schreef, in 1969, woonde hij weer in Leningrad (zijn verbanning was na achttien maanden plotseling beëindigd), maar daar dreigde hij het slachtoffer te worden van een nieuwe campagne tegen zijn persoon. Het vervolg is bekend, zodat het gedicht nu onderhevig is aan een dubbele vorm van dramatische ironie: de lezer weet niet alleen meer dan de hoofdrolspelers Aeneas en Dido, maar ook meer dan de dichter wist toen hij het gedicht schreef. In juni 1972 moest Brodski zelf ‘een zee van tranen’ oversteken, met achterlating van alles wat hem dierbaar was: hij werd door een hogere macht gedwongen in ballingschap te gaan. De autoriteiten zetten hem het land uit en ontnamen hem zijn staatsburgerschap. Na enige omzwervingen vestigde hij zich aan de overkant van de zee, in de Verenigde Staten.

De poëzie van Brodski is, geloof ik, heel goed te lezen zonder kennis van zijn biografie, maar wint aan betekenis voor wie daarvan wel op de hoogte is. Het laatste gedicht dat hij in Rusland schreef, ‘Odysseus tot Telemachus’, is de ontroerende monoloog van een andere balling uit de oudheid. Odysseus, na jarenlange omzwervingen eindelijk thuisgekomen, moet opnieuw afscheid nemen van zijn zoon Telemachus (in de vertaling van Kees Verheul):

Iosif Brodski

Ik weet niet waar ik mij bevind.
Wat ligt hier voor mij? Een vuil eiland,
struiken, gebouwen, knorrende zwijnen,
een tuin vol onkruid, de een of andere koningin,
gras en stenen... Beste Telemachus,
alle eilanden zijn aan elkaar gelijk
wanneer je zo lang rondzwerft.

Een ander voorbeeld van zo'n onuitgesproken autobiografisch gedicht is ‘December in Florence’, uit 1976. Midden in de winter dwaalt de dichter door Florence, de stad van Dante, die op latere leeftijd verbannen werd naar Ravenna. Het is - voor wie de achtergronden kent - niet moeilijk om in het Florence zoals Brodski het beschrijft de contouren van zijn geboortestad Leningrad te zien, en in zijn beschrijving van de figuur van Dante (wiens naam hij nergens noemt) een zelfportret.

Brodski maakt vaak gebruik van mythologische en historische gegevens, in gedichten die onmiskenbaar autobiografisch zijn. Deze vermenging van het particuliere met het collectieve, van gelegenheidspoëzie met mythe is misschien wel het kenmerk van alle ‘grote’ poëzie, - of misschien is het zo dat alleen grote poëzie die vermenging verdraagt. Een gelegenheid zorgt ervoor dat een gedicht concreet blijft; een groot dichter zorgt ervoor dat zijn gelegenheidsgedicht zich aan de concrete aanleiding onttrekt. Brodski heeft, op het eerste oog, opvallend veel gelegenheidsgedichten geschreven (getuige titels als ‘Op de dood van een vriend’, ‘Op de begrafenis van Bobò’, ‘Elegie voor Robert Lowell’, ‘In memoriam voor Poesjkin’, ‘Elegie voor John Donne’); ze behoren tot zijn beste werk.

Namaakwereld

Geen van de hiervoor genoemde gedichten is te vinden in de bundel Torso, de eerste Nederlandse bloemlezing uit de poëzie van Brodski, vertaald door Charles Timmer. Torso bestrijkt het volledige dichterschap van Brodski (de periode 1960-1986), maar geeft daar wel een opvallende keuze uit. Zijn bekendste gedichten ontbreken. Timmer concentreerde zich vooral op cycli: ‘Heuvels’ (1961-1962), ‘Kamermuziek’ (1964-1965), ‘Nieuwe stanza's voor Augusta’ (1964), ‘Gedicht bij de dood van T.S. Eliot’ (1965), ‘Twintig sonnetten aan Mary Stuart’ (1974) en ‘Romeinse Elegieën’ (1982): te zamen zevenenzeventig van de in totaal achtentachtig gedichten.

Timmer noemde zijn bloemlezing naar een van de elf ‘losse’ gedichten. Ook dat is een gedicht van een balling. Brodski schreef het kort na zijn gedwongen vertrek uit de Sovjetunie. ‘De dichter is dan van zijn geboorteland, zijn familie en van zijn nationaliteit beroofd en voelt zich als een “torso” met afgeslagen hoofd en armen,’ merkt Timmer in zijn aantekeningen op. De visie die eruit spreekt, wijkt niet veel af van die van Odysseus in het gedicht dat hij kort vóór zijn vertrek schreef:

Kom je pardoes in een landschap van steen terecht
met gras dat in marmer graziger lijkt dan in 't echt,
zie je een faun, met een nimf stoeiend onder een boom,
beiden in brons verrukter dan ooit in hun droom -
laat dan de staf maar vallen uit je vermoeide hand:
vriend, in het Imperium ben je beland.

Lucht of water, najade, faun, leeuwen of vuur -
uit hoofden ontsproten of ontleend aan de natuur,
alles door God bedacht, toen lusteloos nagebauwd
door mensenbrein, in steen of metalen herkauwd -
dat is het slotbedrijf met aan het eind van de weg
de spiegel die allen zijn welkom zegt.

Ga in een vrije nis staan en kijk je ogen uit,
hoe eeuw na eeuw langs je glijdt en dan tot besluit
een hoek omslaat, hoe korstmos in je lies gedijt,
schouders verkleuren door stof, zonnebrand van de tijd.
Iemand hakt je een arm af, een ander snelt je kop
die omlaagrolt en stopt met een plof.

Een torso bleef, naamloze som van spier en pees.
Dan schiet een muis die een eeuw in de nis is geweest,
met nagels kapotgeschuurd - want hij kon het graniet
niet aan - op een avond, piepend naar wijder verschiet,
de straatweg over om nooit meer te middernacht
zijn hol in te glippen - laat staan overdag.

Maand van loomte in klokken (in augustus maken slechts vliegen
in de hals van een droge karaf soms nog zoemend misbaar). En
op de wijzerplaat zwaaien cijfers en hiëroglyfen
als zoeklichten, de hemel aftastend naar engelenscharen.
Maand van gesloten luiken en hoezen over de stoelen,
van een klamme dubbelganger in de spiegel boven 't dressoir,
van bijen wier antennes de koers naar de korf niet meer voelen
en zeewaarts vliegen naar een denkbeeldige honingraat.
Spuit en bruis, koele straal, op het sneeuwwit van slappe spieren,
speel met de hede van haar, mijn grijze peper en zout.
Voor een dakloze torso en hark zonder land om in te tuinieren
heeft alleen zicht op ruïnes nog iets vertrouwds.
En ook zij herkennen zichzelf in de brouwende ‘r’ van de joden.
Slechts met mortel van speeksel wordt een vaas uit scherven herboren,
terwijl de Tijd, onverbiddelijk ook in het doden,
zijn barbaarse blik glijden laat over het Forum.

Verbanning wordt hier beschreven als de aankomst in een beeldentuin, een namaakwereld, waarin alles ook nog eens echter lijkt dan in het echt. Die dode wereld wordt door Brodski het Imperium genoemd. Dat woord komt vaker bij hem voor en staat dan volgens Timmer voor ‘wereldrijken als USSR of USA, maar ook als naam voor het in tragische botsingen met die rijken veroverde persoonlijke machtsgebied - bij Brodski zijn poëzie’. Hier herinnert het ook wel even aan het Romeinse Imperium, aan een dode cultuur waarvan niets meer rest dan ruïnes en verminkte torso's. Op de nadering van een (nog) levend wezen trekt het enige leven, de muis in de laatste regels, zich schielijk terug om nooit meer terug te keren. Misschien verbeeldt die muis wel het op het Imperium veroverde rijk van de poëzie: hij ontvlucht, na zich jarenlang op het graniet stukgebeten te hebben, nog net op tijd de verstening.

Timmer is niet de enige die Brodski vertaalt. Kees Verheul en Frans Kellendonk werken op dit moment aan de vertaling van zijn essays uit de bundel Less than one; Kristien Warmenhoven en Leonoor Broeder deden dat al eerder. Gedichten van Brodski werden vertaald door Arie van der Ent en Marko Fondse, Arthur Langeveld en Kees Verheul. De laatste bereidt ook, in samenwerking met Peter Zeeman, een tweede selectie uit zijn poëzie voor.

De Nederlandse lezer ziet zich voor het probleem gesteld dat hij nooit Brodski's dichterlijke stem zal kunnen horen. Brodski komt uit de Engelse, Franse, Duitse en Nederlandse vertalingen telkens als een iets andere dichter naar voren. De niet-slavist ziet zich dan genood-

vervolg op pagina 10