Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

Bewustwording en ontgoocheling
Een Hongaarse roman over het sombere tijdperk van de jaren vijftig

De otterval door Erzsébet Galgóczi Vertaling: Katalin Kibédi Varga Uitgever: Het Wereldvenster, 313 p., f 29,90

Jolanta Jastrzebska

Erzsébet Galgóczi hoeft geen onbekende te zijn voor het Nederlandse lezerspubliek: in 1983 verscheen in het Nederlands haar roman Met andere ogen (vert. E. Dedinszky, In de Knipscheer) die door de schrijfster zelf tot het scenario van de film Another way werd verwerkt. Degenen die het boek of de film kennen, zal haar zojuist verschenen roman De otterval enigszins vertrouwd voorkomen. Dit gevoel van herkenning wordt waarschijnlijk vooral veroorzaakt door de twee belangrijkste thema's die het oeuvre van Galgóczi domineren: het ontstaan van een intellectuele klasse uit de boerenbevolking en de discussie met het marxisme. Daarnaast heeft de hoofdpersoon, Orsolya Rév, veel trekken gemeen met personages uit Met andere ogen en andere vroegere werken. Autobiografische elementen spelen hierin een belangrijke rol.

De schrijfster werd geboren in 1930 te Ménföcsanak, een dorpje in de buurt van de stad Györ in het noordwesten van Hongarije. Ze was het op een na laatste kind in een boerengezin met acht kinderen. Ook nu nog beschouwt ze het behoren tot een kleine en gesloten gemeenschap - zo geheel anders dan het leven in de anonimiteit van een grote stad - als een waardevolle ervaring voor een schrijver. Erzsébet Galgóczi kwam pas op haar twintigste in Boedapest terecht, waar ze Hongaarse taal- en letterkunde ging studeren. Teleurgesteld over het studieprogramma stopte ze echter na een half jaar met haar studie. Niet lang daarna werd ze toegelaten tot de toneelacademie, waar ze dramaturgie als hoofdvak koos. De toestemming voor deze, in de ogen van haar moeder wat dubieuze studie - alles wat met het theater te maken had, beschouwde de boerenvrouw als uiterst verderfelijk - kreeg ze pas nadat ze met een novelle de eerste prijs had gewonnen op een concours voor jong talent. In 1953 publiceerde ze een bundel verhalen. Na afronding van haar studie was ze werkzaam in de filmindustrie. Pas na 1960 nam ze actief deel aan het culturele leven in Hongarije. Regelmatig verschenen van haar hand reportages, novellen en korte romans, waarvan er twee verfilmd zijn. Momenteel kan ze een gevierd schrijfster genoemd worden, getuige de vele literaire prijzen en de successen bij het lezerspubliek. Sinds enige maanden is Galgóczi bezig een nieuwe vakbond voor schrijvers op te richten, waarvan zijzelf voorzitter zal worden.

Lukács

Galgóczi heeft uitgesproken opvattingen over het schrijverschap en haar werk is een getrouwe illustratie daarvan. In een autobiografie verklaarde ze eens een voorkeur te hebben voor een realistische literatuur die wetmatigheden zoekt en in gecomprimeerde vorm de werkelijkheid beschrijft. In die zin is Galgóczi een van de meest trouwe aanhangers van de ideeën van Lukács, de bekende Hongaarse literatuurtheoreticus, die de beschrijving van het ‘typische’, dat wil zeggen volgens de marxistische visie op de geschiedenis, als een voorwaarde en tevens als hét kenmerk van een groot literair werk beschouwde. In dit perspectief kunnen Galgóczi zelf en ook de door haar geschapen personages inderdaad gezien worden als typische vertegenwoordigers van een bepaalde klasse, de nieuwe intelligentsia afkomstig uit de boerenbevolking.

De hoofdpersoon van De otterval, Orsolya Rév en haar lotgevallen zijn dan ook representatief voor een hele generatie van jonge mensen, afkomstig van het platteland, die van de nieuwe socialistische staat, het Hongarije van na 1945, aanvankelijk alle kansen kregen om zich te ontplooien. Juist op grond van hun afkomst werden zij toegelaten tot de universiteiten en hogescholen en werden ze geholpen met studiebeurzen. Tegelijkertijd werd aan kinderen uit zogenaamd staatsvijandige of onbetrouwbare families - waartoe men onder andere de voormalige adel en de rijke burgerij rekende - de toegang tot het hoger onderwijs ontzegd. Na een zeer korte periode, waarin men door de vroeger achtergestelden te bevoorrechten de rekening met de geschiedenis trachtte te vereffenen, volgde een periode van sterke stalinisatie, het zogenaamde Rákosi-regime, waarin men de boerenbevolking op allerlei manieren dwong tot onmenselijke inspanningen, waardoor de levensstandaard tot een ongekende diepte daalde, evenals het produktiepeil van de afgedwongen en slecht georganiseerde coöperaties. Op zoek naar vijanden binnen en buiten de partij schiep men een nieuw begrip: de koelak. Met dit aan het Russisch ontleende woord werden al die boeren aangeduid die iets meer grond bezaten. Hun kinderen werd van de ene dag op de andere de toegang tot het hoger onderwijs ontzegd.

Dit gebeurt ook met Orsolya, die plotseling haar studie aan de kunstacademie moet afbreken en moet terugkeren naar het platteland, waar ze bij haar ouders het werk moet verrichten dat bij een boerenbedrijf hoort. Tegelijkertijd komt in het niet al te ruime boerenhuis een andere gast, eveneens onder dwang van de omstandigheden, de vrouw van de internationaal bekende ingenieur Pál Simon. Deze Simon heeft als gepensioneerd directeur van de Hongaars-Amerikaanse Oliemaatschappij in Hongarije olie gevonden, en is in een schijnproces tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld (een proces dat in werkelijkheid in 1948 werd gevoerd tegen de directeur Simon Papp van de Hongaars-Amerikaanse Oliemaatschappij). Mevrouw Simon heeft haar woning in Boedapest moeten verlaten. Ze trekt in bij de familie Rév omdat die voor de oorlog tot haar leveranciers behoorde, en omdat het dorp waarin zij wonen niet zo ver van de gevangenis af ligt, zodat zij van daaruit misschien haar man zal kunnen bezoeken.

Privileges

Galgóczi heeft dit kader zeer bewust geconstrueerd; het is historisch verantwoord, tot in details nauwkeurig uitgewerkt en het schept mogelijkheden om de verschillende milieus, die plotseling door elkaar werden geschud, te beschrijven. Het onwaarschijnlijke en toch waar gebeurde in deze sombere periode van de Hongaarse geschiedenis heeft de schrijfster altijd geïntrigeerd. Ook in deze roman heeft ze getracht de historische feiten, die ze in de vorm van een geschiedkundig overzicht aan het begin van de tekst op een rijtje zet, toe te lichten aan de hand van de lotgevallen van fictieve, maar representatieve personages, zoals bijvoorbeeld ook Tóni Smukk, een jongen uit het dorp, die zich aansluit bij de gehate veiligheidspolitie en die naar Boedapest wordt over-

Vervolg op pagina 12