Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 6]

Voorbij, voorbij en voorgoed voorbij
Vergeefsheid en vergetelheid in het romandebuut van Igor Cornelissen

De zender van Polk door Igor Cornelissen Uitgever: Van Gennep, 147 p., f 22,50

Gijs Schreuders

Ontoereikend is het menselijke streven, in de journalistiek net zo goed als overal elders; wat na enkele tientallen jaren van noeste arbeid overblijft, is een propvol archief en een gevoel van berusting. Plus nog wat mededogen met de rest van de mensheid, de rotzakken uitgezonderd.

Het romandebuut van Igor Cornelissen, De zender van Polk, beschrijft in acht korte hoofdstukken en een epiloog ruim een week uit het leven van de merkwaardige journalist Ernst Stempher. Deze is vast van plan zijn aan mysterieuze zaken gewijde dossierverzameling eindelijk eens te liquideren, maar stuit daarbij op een oude aantekening over een affaire uit de oorlog. Tijdens de bezetting had zich in hartje Amsterdam een illegale zendinstallatie bevonden waarvan achteraf nooit was opgehelderd of de uitzendingen dienstbaar waren aan het verzet dan wel aan het Duitse propaganda-apparaat. Stempher, toch al doorgaand voor een zonderling die, ergens ver weg in de provincie, in een duister verleden leeft, raakt volkomen gefascineerd door het onderwerp, al schrijft hij bijna nooit meer over de oorlog.

‘Oorlog was iets waarover je in boeken kon lezen. Iedereen had zijn eigen oorlog beleefd.’ Als het raadsel achter de zender van Polk een week later is ontsluierd, heeft Stempher dit nog eens bevestigd gekregen: iedereen heeft zijn eigen oorlog gehad. Het verhaal waarop hij hoopte, blijft om redenen die hier niet onthuld zullen worden uiteindelijk ongeschreven.

Verhaal, welk verhaal? Het is net zoiets als gedroomde muziek, waarvan de klanken versterven bij het ontwaken, of het gedicht waarvan de woorden langs de vloedlijn in het zand staan opgetekend, om door de zee voorgoed te worden uitgewist.

Zo wordt de niet geschreven reportage over ‘de zender van Polk’ niet alleen de sterke anticlimax van een journalistieke speurtocht maar ook een fraaie metafoor van de vergeefsheid. Kennelijk heeft de schrijver, in het dagelijks leven werkzaam als redacteur bij Vrij Nederland, uitdrukking willen geven aan de melancholie waarmee hij na vijfentwintig jaar tegen zijn métier aankijkt. Door een onnadrukkelijke, zelfs luchthartige stijl ontsnapt Cornelissen aan het pathos dat bij een dergelijk gegeven op de loer ligt, zij het niet aan een zekere sentimentaliteit: ‘Ernst Stempher behoorde tot de uitstervende generatie die nog echt lood had geroken. Hoe moet je dat nu aan jongere collega's uitleggen?’ Een zegsman van Stempher beklaagt Amsterdam als ‘een socialistische trog, een gigantisch verraad aan al die mensjes die vroeger hun socialistische en communistische idealen oprecht hadden beleefd.’ We leven, kortom, niet meer in de goeie ouwe tijd. Door zulke nostalgische constateringen wordt het grote thema van de vergeefsheid, het tekort, weer teruggebracht tot alledaagse proporties - en dat werkt heel aardig.

Senior editor

Met het vak zelf is het trouwens ook de verkeerde kant uit gegaan: ‘Eén middag met iemand praten, hooguit één dag had je nodig om het uit te tikken en de volgende week stond het al in de krant.’

Nu schijnt het een soort natuurproces te zijn dat journalisten, der dagen zat en niet alleen derdagen, ernaar verlangen in boekvorm afstand te nemen van hun efemere bestaan. Sommige produceren daadwerkelijk thrillers en omdat zij beroepshalve gehaaid zijn in het opdissen van een spannende plot is daar alles voor te zeggen. Dan is het mooi meegenomen dat Igor Cornelissen subtiel en creatief genoeg is om het gegeven van de doodvermoeide journalist te voorzien van een extra, algemene dimensie: als alle feiten achterhaald zijn, blijft het geheim in stand.

Er is dus ook geen reden voor rancune of verbittering. Dat vormt, afgezien van de soepele stijl van Cornelissen, een opvallend verschil met de manier waarop een vergelijkbaar gegeven - de beroepsdeformatie van een journalist - wordt behandeld in de onlangs verschenen roman van Aad van den Heuvel, De Verdwijning, een filippica tegen opgeblazen en laffe televisiebazen.

Igor Cornelissen, tekening Thomas Koolhaas

In De zender van Polk dient de beschrijving van het journalistenmilieu, het wereldje van Stemphers weekblad, voornamelijk als een middel om de hoofdpersoon achtergrond en dus reliëf te geven. Hiertoe bedient de schrijver zich van de wapens waarop hij al eerder, in zijn autobiografie Van Zwolle tot Brest-Litowsk, bleek te kunnen excelleren: de anekdote en de zelfspot. ‘Stempher werd de laatste jaren als een soort senior editor beschouwd. Wat dat precies inhield wist niemand.’ De Haagse politiek interesseert hem niet, wel de verhalen over de talloze bezorgde mensen die zonder zelfs maar een voetnoot in de geschiedschrijving ten onder zijn gegaan.

De relativerende beschrijvingen van Stemphers collega's en kennissen, waarmee het verslag van diens zoektocht telkens wordt onderbroken, zijn dan ook kostelijk. Maar soms lijkt de causeur het écht even te winnen van de romanschrijver. Dan zijn de uitweidingen, naamsverbasteringen en typeringen te overdadig voor een beknopte roman als deze. Dat doet vermoeden dat Igor Cornelissen de verleiding niet heeft kunnen weerstaan om, weliswaar met grote mildheid, zo'n beetje te grommen over zijn eigen weekblad. ‘Stempher dacht zelf wel eens dat het vroeger beter was geweest.’

■