Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

Originaliteit en geborneerdheid
Bart van Heerikhuizens intellectuele biografie van de socioloog en criminoloog W.A. Bonger

W.A. Bonger, Socioloog en socialist door Bart van Heerikhuizen Uitgever: Wolters - Noordhoff/Forsten, 291 p., f 55, -

Ad van Iterson

Als je Jan Blokker leest, kun je je haast niet voorstellen dat er een Nederland heeft bestaan zonder sociologen. Toch is het pas 65 jaar geleden dat de sociologie hier officieel als universitair vak werd erkend. Als het vak over een jaar of tien aan de Nederlandse universiteiten wordt opgeheven, zal het, academisch gezien dan, slechts één mensenleven hebben meegegaan. Ongeveer evenveel levensdagen als die van genoemde Blokker.

Misschien ben ik te somber. Maar dat kan je makkelijk worden als je Bart van Heerikhuizen leest. In alles wat hij schrijft klinkt de blijde boodschap doordat het steeds beter gaat met de sociologie, verouderde denkpatronen één voor één worden afgeschud, mythen links en rechts van hun sokkel worden gestoten en dat de werkelijkheidsadequaatheid van het vak zienderogen stijgt. Zijn bespreking van twee boeken over en van Norbert Elias een paar weken geleden in NRC/Handelsblad met zinssneden als: ‘dit is sociologisch theoretiseren op zijn best’, was een fraai staaltje van zijn juichend optimisme. En dat geldt ook voor zijn langverwachte proefschrift over W.A. Bonger (1876-1940). Twijfels omtrent dit alles lijken nooit van Van Heerikhuizen bezit te hebben genomen. In het Sociologisch Instituut waar hij werkt, bladdert de verf af, medewerkers moeten eruit en studenten willen er niet in, maar de treurigheid daarvan dringt niet tot hem door. Om zwartgallig van te worden.

Van Heerikhuizens proefschrift is een biografie. Dat mag worden toegejuicht, want daar hebben we er niet veel van. De Amsterdammer W.A. Bonger was degene die in 1922 plaatsnam op de eerste Nederlandse hoogleraarsstoel voor sociologie en criminologie. Het is een intellectuele biografie omdat, zo redeneert de auteur, het Bongers ideeën zijn die hem interessant maken.

Van welke ideeënbron heeft hij gedronken? Bonger is, zoals wel meer Amsterdamse studenten rond de eeuwwisseling, gevormd in het wetenschappelijk socialisme. Dat was zo'n beetje de officiële leer van de sociaal-democraten ten tijde van de Tweede Internationale (1899-1914). Door Engels en Kautsky ontwikkeld en door Frank van der Goes naar Nederland gebracht. Het wetenschappelijk socialisme was een doctrine, maar pretendeerde ook het gereedschap te leveren voor sociaal-wetenschappelijk onderzoek. Vandaar dat bevreemdende adjectief. Links en toch positivistisch. Het wetenschappelijk socialisme vertelde hoe de wereld in elkaar stak en tevens hoe je erachter kon komen hoe de wereld in elkaar stak. Ondanks deze levensgrote paradox had het wetenschappelijk socialisme veel succes en was een geduchte rivaal voor de zoveel ‘burgerlijker’ sociologie. In Nederland was dat wat minder. Hoewel in het dispuut CLIO, de Amsterdamse Debating Club, Propria Cures en het Socialistisch Leesgezelschap heel wat werd afgepraat door Bonger en vrienden, moet Van Heerikhuizen somber concluderen: ‘Een belangrijke stroom sociaal-wetenschappelijke publikaties leverden de socialistische theoretici hier te lande niet op. Sommige werken van Gorter, Roland Holst, Wiedijk, Kuyper en Van der Goes kan men rekenen tot de geschriften van Nederlandse wetenschappelijke socialisten, die ook enige sociaal-wetenschappelijke waarde hebben.’ De meest geslaagde proeve vindt hij de dissertatie van Bonger, in het Frans uitgegeven onder de titel: Criminalité et Conditions Economiques (1905).

Volgens Van Heerikhuizen heeft Bonger met dit boek het beste van zichzelf gegeven: zijn latere geschriften zijn goeddeels herhalingsoefeningen, uitwerkingen van onderdelen van het proefschrift, maar nu met wat steviger empirische ondersteuning. Om die reden heeft Van Heerikhuizen een behoorlijk part van zijn biografie gewijd aan wat hij Bongers magnum opus noemt. Heel legitiem, maar daarmee is het wel voor een groot deel een dissertatie over een dissertatie geworden. Men kan zich hachelijker geestesavonturen indenken.

Sociologie criminelle

Criminalité et Conditions Economiques moet worden gezien tegen de achtergrond van het ‘aanleg’-versus-‘milieu’-debat of, zoals het nu heet: het ‘nature’-‘nurture’-debat. Word je als misdadiger geboren of word je door je om geving tot misdadiger gemaakt? De beruchte Italiaan Lombroso meende het eerste; Bonger was, in navolging van de Franse misdaadonderzoekers Lacassagne en Manouvrier, overtuigd van de juistheid van de ‘milieu’-hypothese. Alleen de sociale omstandigheden konden in zijn ogen verklaren waarom de één misdadiger wordt en de ander vliegenier of staatsman.

W.A. Bonger

Bonger mocht zich zeker geen voortrekker noemen met deze opvattingen. Toen zijn proefschrift verscheen, bestond er zelfs al een school die een synthese tussen de Italiaanse en Franse leer zocht te bereiken. Maar het waren juist deze ‘bio-sociologen’ op wie Bonger zijn pijlen richtte. Daar nu lag Bongers originaliteit, aldus Van Heerikhuizen. Hij viel iets nieuws aan met argumenten uit - schijnbaar - voorbije tijd.

De bio-sociologen wilden verenigen wat niet te verenigen viel, meende Bonger. Zij hadden een monstrum gebaard. Het was van tweeën één: ófwel de aanleg, ófwel het milieu. Het milieu dus. Bongers dissertatie is een hartstochtelijk pleidooi voor een zuiver sociologische benadering van criminaliteit. Hij wilde dat er een ‘sociologie criminelle’ kwam, een tak van de sociologie gewijd aan misdadigheid. Want er was nog nooit op écht sociologische wijze uitgezocht hoe nu precies dat milieu inwerkte op de criminaliteit, ook niet door de Fransen. Daartoe gebruikte Bonger statistieken, zoals ook Durkheim het in zijn studie naar zelfmoord had gedaan.

Met zijn pleidooi voor sociologisering van de misdaadstudie heeft Bonger Van Heerikhuizens hart gestolen. Over het hoofdstuk ‘La Criminalité’ schrijft hij: ‘hier wordt gedemonstreerd hoe een sociologische verklaring van allerlei vormen van criminaliteit eruit moet zien en tevens wordt getoond hoezeer zo'n verklaring rivaliserende interpretaties in de schaduw stelt. Dit hoofdstuk werd daarmee de eerste proeve van een werkelijk sociologische studie naar criminaliteit. In dat opzicht was het een baanbrekend boek.’ Hoera! Het bewijs is overduidelijk geleverd: Bonger, die helaas door velen als criminoloog is bijgezet, was eigenlijk een socioloog. En een socioloog stelt, zoals bekend, alle rivaliserende menswetenschappers in de schaduw. Dat hoeft geen nadere uitleg. Dit is malle annexatiedrift in een tijd dat onder antropologen, historici, psychologen, economen en natuurlijk ook sociologen het inzicht groeit dat men wat van elkaar kan leren, dat interessante resultaten kunnen worden bereikt als men het standpunt verlaat dat alleen het eigen paradigma zaligmakend is.

Dominerend

Willem Bonger was het jongste kind uit een groot kleinburgerlijk gezin, uitverkoren door zijn vader om hem op te volgen bij het assuradeursbedrijf Brak en Moes, waar hij inderdaad een kleine twintig jaar heeft gewerkt. Hij mocht echter eerst gaan studeren - rechten, natuurlijk - iets dat eerder, voor de oudste kinderen in het gezin, financieel niet was weggelegd. Willem Bonger werd dus een kans geboden en hij wilde laten zien dat hij die waard was. Hij behaalde uitnemende studieresultaten en voelde zich ook thuis in de academische wereld.

Het was dan ook eerder liefde voor de theorie dan compassie met de verdrukten, wat hem in het socialisme leek aan te trekken. Van wereldverbeteraars moest hij in ieder geval niets hebben. Van Heerikhuizen: ‘Men krijgt zelfs de indruk dat Bonger in die tijd zijn best deed om een beroep op menslievendheid te vermijden, omdat zoiets hem in het dubieuze gezelschap zou brengen van de liefdadige hulpverleners. Wat mensen moest overtuigen van de waarde van het socialisme was niet begaanheid met het lot van de verdrukte medemens, maar inzicht in de juistheid van het historisch materialisme.’ En aan die juistheid van het historisch materialisme, en derhalve van zijn eigen opvattingen, twijfelde hij geen seconde. ‘Wie het anders meent, weet er niets van’ is een vaakgehoorde uitspraak uit de mond van de eerste Nederlandse hoogleraar in de sociologie en de criminologie. Hij was gelijkhebberig en vaak agressief, ook tegen vrienden die het waagden het anders te menen dan hij.

Toch geloofde hij dat het de intellectuele elite was, die het socialisme moest brengen. Van het proletariaat verwachtte hij niet veel. Spottend merkte hij op dat 85 procent van het volk niet in staat is om de lagere school te halen. Seks en alcohol, dat zijn de enige genoegens waar ze plezier aan beleven. Van moderne kunst moest hij niets hebben, allemaal snobisme, en wat hij niet kende, at hij niet. ‘Hij behoort, schijnt het mij, tot die categorie van sociaal-democraten, van wie er meer zijn, die in hun jeugd de grote, innerlijk-revolutionaire stap van burgerlijke inzichten naar het socialisme gedaan hebben, maar daarmee voorgoed hun vernieuwingsvermogen uitgeput hebben en nu in andere opzichten conservatief zijn,’ schreef een redacteur van De Socialistische Gids, waarvan Bonger van het eerste tot het laatste nummer redactiesecretaris was.

Hij was ook altijd kwaad, Bonger. Kwaad op kapitalisten, fascisten, communisten, iedereen die een opvatting van socialisme had, iedereen die een andere opvatting van wetenschap had, etc., etc. ‘Je vader was één der zeldzame grote verontwaardigden,’ zei Donkersloot tegen één van Bongers twee zonen en deze schreef zelf over hem: ‘Zijn persoonlijkheid was dominerend, soms te dominerend en het kon wel eens de schijn wekken alsof een zekere dictatoriale neiging niet ontbrak. Het was niet altijd licht om zijn vrouw te zijn of zijn zoon. De opvoeding van mijn broer en mij was streng, maar niet onvrij en de volstrekte rechtvaardigheid moest elk gevoel van kritiek doen zwijgen.’

Hoewel hij zeker wist dat de socialistische heilsstaat er zou komen, dat was immers wetenschappelijk bewezen, was hij over de nabije toekomst zeer pessimistisch. Zijn zelfdoding na de capitulatie in mei 1940 hoefde voor zijn vrienden niet echt als een verrassing te komen. ‘Onder de knoet van Hitler kan men niet leven,’ had hij tegen hen gezegd en: ‘Ik wens de heren niet te zien.’

Van Heerikhuizen verdient lof voorde grondigheid waarmee hij Bongers ideeën heeft samengevat. Want Bonger heeft, ondanks of dankzij zijn geborneerdheid, heel wat interessants te melden (over oorlog, bijvoorbeeld, of de rol van grote mannen in de geschiedenis) en Van Heerikhuizen, in zijn analyses daarvan en het schetsen van de intellectuele context, eveneens. Van Heerikhuizen verdient ook lof omdat hij Bonger als mens niet mooier heeft voorgesteld dan hij was en dat hij niet heeft verbloemd dat Bonger als wetenschapsman na zijn dissertatie nauwelijks nieuwe wegen heeft ingeslagen. Maar de poging om hem alsnog tot founding father van de Nederlandse sociologie te maken, vind ik geforceerd en een tikkeltje ridicuul.

■