Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 9]

Op zoek naar het hart der duisternis
‘Officieel is er nooit een hongersnood in Ethiopië’

Breakfast in hell A Doctor's Experiences of the Ethiopian Famine door Myles Harris Uitgever: Picador, 221 p., f 14,90

Louise Fresco

Eind 1973 brak een internationaal schandaal los dat uiteindelijk zou leiden tot de val van keizer Haile Selassie. Aanleiding was een film die de Britse televisie vertoonde waarin de hongersnood in Ethiopië in direct verband werd gebracht met de luxe en corruptie van de elite. In The Emperor beschrijft Kapúscinski de reactie aan het keizerlijke hof. Een reactie die bestond uit een mengeling van blindheid voor de feiten, totaal onbegrip over de buitenlandse opwinding en listen om de journalisten die uit allerlei delen van de wereld waren toegestroomd om de hongersnood te verslaan, om de tuin te leiden. Eerst werd hun verboden om zich buiten de hoofdstad te begeven, dan weer werd ontkend dat er sprake was van een uitzonderlijke situatie. Maar al snel bleek de entourage van de keizer zich hopeloos te verstrikken in onwaarheden en onwil. ‘Hongerdood bestond al honderden jaren in ons rijk, als een natuurlijke dagelijkse gebeurtenis, en het kwam nooit bij iemand op om daar moeilijk over te doen. (...) Niemand van de hoogwaardigheidsbekleders aan het hof zou ooit Zijne Keizerlijke Hoogheid met een bericht durven lastig vallen dat er in een of andere provincie iemand van de honger was gestorven. Natuurlijk, de keizer bezocht zelf ook wel eens de provincies, hoewel het niet zijn gewoonte was om in arme streken waar honger heerste te stoppen.’

Ontkenningen van de ramp door de minister van Informatie werden al gauw te niet gedaan door onweerlegbaar fotomateriaal van de journalisten. Daarop werd verklaard dat Zijne Majesteit inderdaad zeer groot belang hechtte aan de zaak, en westerse landen werden om hulp gevraagd. Voedselhulp en medische teams stroomden binnen. Helaas maakte dat alles alleen maar erger, want al snel ontdekten de buitenlanders dat mensen van de honger stierven naast de overvolle graanschuren van de landeigenaars, en dat het voedsel niet op de plaats van bestemming arriveerde, maar in de handen van speculanten uit hofkringen viel. De raadslieden van de keizer wisten niet meer hoe ze moesten reageren, noch op de voedselstroom, noch op de nieuwsgierige buitenlanders. Die aarzeling werd hun fataal. Toen de omvang van de corruptie bekend werd, kwamen de studenten van de universiteit van Addis in opstand - en dat was het begin van het einde.

Het einde van His Well Beloved Highness betekende echter geen nieuw begin voor het Ethiopische volk. Integendeel, uit het boek van Myles Harris blijkt dat de geschiedenis zich op een aantal punten herhaalt. Bijna precies tien jaar later, in 1984, ook weer na een uitzending van de BBC, ontdekt de wereld dat Ethiopië opnieuw geteisterd wordt door een hongersnood. De oorzaak is deze keer het uitblijven van de regens gedurende verschillende seizoenen, in combinatie met de totale ontwrichting van het platteland. Hoewel er na de val van de keizer een landhervorming is doorgevoerd, hebben arme boeren daar niet of nauwelijks van geprofiteerd. Onveiligheid in de dorpen, afhankelijkheid van buitenlandse voedselhulp en een overheidsbeleid dat zich richt op grootschalige volksverhuizingen ten behoeve van collectieve bedrijven, hebben geleid tot een grote concentratie van mensen rondom een aantal hulpcentra. In provisorische kampen wachten zij af, niet meer in staat om, zelfs als de regens weer beginnen, terug te keren naar hun dorpen en zelf voedsel te verbouwen. In 1984 wordt volgens sommige buitenlandse bronnen het aantal mensen dat getroffen was door de hongersnood geschat op zes miljoen, een getal dat een jaar later zou oplopen tot bijna het dubbele. Ook in dit geval is de hongersnood voor een belangrijk deel een produkt van een inefficiënt, doelloos en zorgeloos bewind.

Centrum van het Rode Kruis in Mekele, ten noorden van Addis Abeba
abc

Staatsvijandige sabotage

Breakfast in Hell is Myles Harris' verslag van zijn pogingen om als arts in dienst van het Rode Kruis de medische zorg voor de vluchtelingen op zich te nemen. Telkens weer stuit hij op de onwil en corruptie van de huidige marxistische machthebbers. De reacties tegenover goedwillende buitenlanders die Ethiopiërs van de hongerdood willen redden zijn bijna identiek aan die van de keizerlijke hofhouding destijds. Op allerlei manieren wordt het Harris en zijn collega's onmogelijk gemaakt om de hongergebieden te bezoeken. Een speciaal visum is nodig om de hoofdstad te verlaten, maar het betreffende ministerie is wekenlang gesloten wegens de herdenking van de tienjarige verjaardag van de revolutie. Internationale rijbewijzen zijn niet geldig, jeeps worden geconfisqueerd, de opslag van medische hulpgoederen wordt bewaakt door paramilitair personeel dat geen toestemming heeft om iets uit het magazijn te halen, en benzine is op de bon. Verantwoordelijke ambtenaren zijn onvindbaar of ziek.

‘Die middag,’ schrijft Harris na het zoveelste bezoek aan een opslagloods vol hulpgoederen in de hoofdstad, ‘wist ik dat Ethiopië niet werkelijk de honger wilde bestrijden.’ De indruk van een Kafkaeske situatie wordt nog versterkt door het feit dat niemand spreekt over de hongersnood. Hulporganisaties krijgen geen toestemming om hongergebieden te betreden totdat een officiële regeringsmissie verklaard heeft dat er sprake is van een noodtoestand. Omdat alleen al het vermelden van hongersnood geïnterpreteerd kan worden als een ‘daad van staatsvijandige sabotage’, durft geen enkele ambtenaar daarvoor de verantwoording te nemen. En zo duurt de honger voort. Alleen het uitzicht op buitenlandse deviezen kan de Dergue er incidenteel toe bewegen internationale hulpinstanties toe te laten. Naast alle gebrek aan Ethiopische medewerking is er ook nog de enorme bureaucratie van het Rode Kruis zelf, en van andere hulporganisaties, door Harris aangeduid als the Aidgame. ‘Iedereen in de kamer wist dat het meeste van zijn werk geen enkele vrucht had gedragen, ten onder was gegaan in een zee van misverstanden of in het drijfzand van Derde-Wereld-corruptie. Toch, hoewel iedereen dit had ondervonden, durfde nauwelijks iemand dit toe te geven, (...) zelfs niet aan zich zelf.’

De leidende klasse in Ethiopië lijkt op de aristrocatie in prerevolutionair Rusland: ze kunnen door een straat vol bedelaars lopen en alleen hun klassegenoten zien. Sinds de dagen van Haile Selassie is er weinig veranderd. Of misschien is het nog wel erger geworden, want de landeigenaars hadden er vroeger tenminste nog belang bij dat hun lijfeigenen en pachters iets te eten hadden. De nieuwe stedelijke elite heeft de boeren niet nodig, ze bieden de allerlaagste prijs voor voedsel en eisen de hoogst mogelijke belasting. En ieder verzet wordt in bloed gesmoord. De angst van de boeren wordt aangewakkerd door de willekeurige toepassing van ongeschreven wetten en regels die niemand kent en waartegen geen beroep mogelijk is.

Als hij dan eindelijk Addis mag verlaten, wacht Harris misschien niet de hel, maar wel iets wat er aardig op gaat lijken. Zijn beschrijvingen zijn bijna ondraaglijk in hun eenvoud. ‘Ik lag in de warme nacht. (...) Het licht van een verre fakkel flikkerde op tegen het raam. Op een paar kilometer afstand lagen dertigduizend mensen te sterven van de honger en de dorst. (...) De hele vallei was gevuld met een grijze massa van gedaanten gehuld in lompen.’ De dagen rijgen zich aaneen in een monotonie van tenten bezoeken, met het proberen om stervende kinderen die men tracht verborgen te houden op een of andere manier te verzorgen, massale vaccinatiecampagnes tegen cholera en elke avond weer te talloze processies die voorbijtrekken naar de begraafplaats op de top van de heuvel. En dan zijn er nog de bezoekers, de Kennedy's en andere beroemdheden. ‘Televisie had het kamp in een publiek doodsbed veranderd, waarnaast de sprekers voor de miljoenen thuis veschenen om een paar tranen te laten en vrome voornemens aan te kondigen.’ Journalisten houden hun microfoons nog even voor de mond van een stervende om de mensen thuis de thrill of death te bezorgen.

Breakfast in Hell mag dan Ethiopië tot onderwerp hebben, maar er zijn te veel passages die me herinneren aan kampen vroeger en elders. Het belang van dit boek gaat dan ook ver uit boven deze ene tijd- en plaatsgebonden situatie. Harris noemt het zelf zijn zoeken naar The Heart of Darkness, het verlies aan menselijkheid tegenover de dood en de onmenselijkheid van een regime. Iets wat we eigenlijk niet kunnen bevatten en dat we in Europa dan ook op karakteristieke wijze oplossen via de collecte bus. Terwijl Ethiopische militairen het kamp ontruimen (‘vijfduizend mensen in lange, wanhopige rijen, wachtend op vrachtwagens in de brandende zon’), brengt Bob Geldof meer dan vijftig miljoen pond voor de hongerenden bijeen met zijn single Do they know it is Christmas?

■