Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

KAL 007 als dekmantel
Een gesprek met R.W. Johnson, de schrijver van ‘Shootdown’

Begin juni verscheen als Unwin Paperback het boek van R.W. Johnson over het neerschieten (op 1 september 1983) van de Koreaanse jumbojet KAL 707 door de Sovjets, Shootdown, The Verdict on KAL 007, dat in de hardcover-uitgave van Chatto & Windus besproken werd in de Boekenbijlage van 19 juli 1986. Cees Wiebes was nieuwsgierig naar de reacties op het onthullende boek, en sprak daarover in Oxford met de schrijver.

Cees Wiebes

In Shootdown komt Johnson tot de conclusie dat de Koreaanse Boeing 747 niet per ongeluk in het luchtruim van de Sovjetunie raakte maar dat er opzet in het spel was. Verder sluit hij mogelijke betrokkenheid van enkele Amerikaanse inlichtingendiensten niet uit. Tegelijk met het boek van Johnson verscheen over hetzelfde onderwerp een studie van de Amerikaanse journalist Seymour Hersch, The Target is Destroyed, dat ik besprak in de Boekenbijlage van 18 oktober 1986. Hersch geeft in The Target is Destroyed een uitstekende analyse van wat bekend was bij de Amerikaanse inlichtingendiensten en komt tot de conclusie dat de regering-Reagan de ramp met de KAL 007 gebruikte om Moskou middels een enorme propaganda-oorlog te brandmerken als een Evil Empire. Op de vraag waarom KAL 007 zo ver van haar oorspronkelijke route is afgeweken, geeft hij echter een uitermate onbevredigend antwoord.

R.W. Johnson is hoogleraar politieke wetenschappen aan de universiteit van Oxford. Daarnaast is hij vaste recensent voor de London Review of Books. Al ver voor het verschijnen van zijn boek bleek er vanwege een eerder artikel van Johnson over KAL 007 in The Guardian uit de hoek van de Conservatieve Partij een aanval te zijn ingezet op zijn baan in Oxford. De leiding van de universiteit kreeg een brief van een conservatief parlementslid dat Johnson ‘not fit a person’ was om daar hoogleraar te zijn. Johnson was dus gewaarschuwd. Hij kon vermoeden wat hem te wachten stond als zijn boek zou verschijnen.

Maar zelfs voordat het verscheen, was er al een nieuwe aanwijzing dat men zich zorgen maakte op hoog politiek niveau. Johnson ontving een brief van Thomas Maertens, op het Amerikaanse State Department belast met het bestrijden van ‘onwelgevallige’ informatie over KAL 007. Men had de drukproeven reeds gelezen en enkele honderden fouten ontdekt. Johnson vroeg om een lijst met de fouten maar kreeg niets. Zelfs na herhaaldelijk aandringen weigerden ze hem die vermeende fouten mee te delen. Hij vroeg Maertens toen wie hem de drukproeven had gegeven maar daar werd ook niet op ingegaan. Johnson belde vervolgens naar zijn Engelse uitgever Chatto & Windus en naar Viking-Penguin in New York, maar beide ontkenden absoluut het State Department de drukproeven te hebben toegestuurd. Hoe men er in Washington wel de hand op heeft weten te leggen, blijft een raadsel. Johnson wijst op het feit dat de Britse regering al enkele weken voor het verschijnen van Chapman Pinchers boek Their Trade is Treachery ook de drukproeven in bezit had. Dit boek is gedeeltelijk gebaseerd op de omstreden mémoires van oud MI 5 medewerker Peter Wright. De regering had langs ‘illegale’ weg de drukproeven te pakken gekregen. Samenwerking tussen de Britse en Amerikaanse inlichtingendiensten ligt dus wel erg voor de hand in het geval van Johnsons boek.

KGB

Toen zijn boek uiteindelijk verscheen was het eerste wat opviel - aldus Johnson - de grote stilte die neerdaalde. De uitgever had vooraf met de BBC enkele afspraken gemaakt. Zowel BBC Radio 4 als het bekende BBC televisieprogramma Newsnight zouden op de verschijningsdatum ruim aandacht schenken aan het boek. Vanuit beide programma's deelde men op het allerlaatste moment echter mee dat dit programmaonderdeel was geschrapt. Redenen daarvoor weigerde men op te geven. Men kan zich afvragen of er in dit geval druk is uitgeoefend op de BBC.

Lieten radio en televisie het afweten, met de schrijvende pers was het al niet veel anders gesteld. De uitgever had met de belangrijkste Britse dagbladen afspraken gemaakt over besprekingen. Die verschenen echter niet. Toch weet Johnson zeker dat opdrachten voor recensies door die dagbladen zijn verleend. Wel verscheen een boekrecensie in de Daily Telegraph maar die leek verdacht veel op de eerdere brief van het State Department. Een reactie van Johnson weigerde men te plaatsen. Een voorpublikatie in de Sunday Telegraph leidde tot een woedende ingezonden brief van de Amerikaanse ambassadeur met opmerkingen als ‘lies, half-truths, under the guise of scholarship, etc.’ Een brief die verder vol stond met fouten en het boek in diskrediet trachtte te brengen.

Johnson vindt het nogal opvallend dat men zich op een dergelijk hoog niveau via een ingezonden brief op de boekenpagina mengt in het debat. Ondanks de grote nieuwswaarde en de pittige onthullingen bleef het verder stil. Weliswaar kwamen The Observer en The Times later alsnog met een recensie, maar vooral die in het laatste dagblad liet behoorlijk te wensen over. Zo kon men volgens recensent Christopher Andrew (een expert op het gebied van Britse inlichtingendiensten) bijvoorbeeld in de naamindex wel vaak de CIA aantreffen, maar geen enkele keer de KGB. Een enkele blik in de index van Johnsons boek is voldoende om te zien dat Andrew of niet goed gekeken heeft of bewust zijn lezers tracht te misleiden. Later verschenen er nog enkele recensies in week- en maandbladen, maar Johnson meent dat in vergelijking met zijn andere boeken de aandacht opvallend mager was.

Johnson geeft direct toe dat er geen recht bestaat om gerecenseerd te worden en dat hij verder niet te klagen heeft. Immers, zijn boek werd Book of the Month in een viertal landen en recent is een Japanse vertaling verschenen. Maar ondanks zijn nuchtere reacties, is het duidelijk dat de ontvangst van zijn boek hem niet lekker zit. Op verzoek van het blad Time Out schreef hij dan ook een artikel over zijn bevindingen: The K.A.L. Cover-up.

Frontale aanval

Een verhaal apart is trouwens het bezoek van Hersh aan Londen in het kader van de promotie-activiteiten van zijn The Target is Destroyed. Inmiddels was er wel een discussie op BBC Radio 4 over KAL 007 gepland en Johnson werd gevraagd om in debat te gaan met Hersh. Vooraf hadden beiden afgesproken om na de uitzending met zijn tweeën de zaak eens goed door te praten. De uitzending vond 's ochtends plaats en Hersh had pas om drie uur 's middags een afspraak, zo verzekerde hij Johnson. Het prettige gesprek vooraf ontaardde tijdens de uitzending echter in een frontale aanval van Hersh op Johnson. De tendens was min of meer - aldus Johnson - dat hij de Sovjets een grote dienst had bewezen. Toen Johnson daarop vroeg waarom Hersh belangrijke feiten, die niet in zijn scenario pasten, had weggelaten, ontplofte Hersh bijna. Hersh beschuldigde Johnson er nog net niet van voor de KGB te werken. Na afloop van de discussie stelde

‘Een kritische benadering van de KAL 007-zaak betekent nog niet dat men voor de Sovjets werkt’

Johnson voor om zoals afgesproken de discussie elders voort te zetten. Hersh reageerde als door een slang gebeten, liet weten absoluut geen tijd te hebben en verdween zonder afscheid te nemen.

Johnson is nog steeds behoorlijk verbaasd over dit gedrag van Hersh, houder van de Pullitzerprijs. Over de Amerikaan gaat het regelmatig opduikende gerucht dat hij een ‘deal’ heeft afgesloten met zijn informanten in de kringen van de Amerikaanse inlichtingendiensten. Medewerkers van de Amerikaanse ‘intelligence community’ zouden hem een deel van het verhaal over KAL 007 hebben toegezegd. Met name het deel dat men die bewuste nacht had afgeluisterd over de vlucht van KAL 007. Voorwaarde zou dan wel zijn dat Hersh geen lastige vragen stelde over de koersafwijking van de jumbojet.

De reacties in Groot Brittannië waren min of meer een voorbode van de dingen die Johnson in de Verenigde Staten te wachten zouden staan. Bij aankomst in New York liet zijn uitgever Viking-Penguin hem al direkt weten dat de belangrijkste dagbladen niet veel trek hadden om veel aandacht aan zijn boek te besteden. Weliswaar had Johnson een groot interview met de Washington Post maar dat werd niet gepubliceerd. Vervolgens verscheen er wel een recensie in diezelfde Washington Post. Kreten als rotzooi, onzin, e.d. kwamen erin voor, maar een serieuze benadering van zijn boek bleef uit. Hetzelfde gold trouwens enigszins voor de The New York Times. Wellicht heeft dat ook te maken met het feit dat Hersh nogal veel voor deze krant schrijft.

Bewijsmateriaal

Op zijn promotietournee door de Verenigde Staten viel Johnson daarna van de ene verbazing in de andere. In verschillende discussieprogramma's op de televisie kwam op het laatste moment Johnsons opponent niet opdagen. Steeds kwam er een vervanger. Daardoor was het nogal moeilijk voor Johnson om zich op de discussie voor te bereiden. Soms vertelde men Johnson dat hij in de televisiediscussie één opponent had. In de studio bleken dat er ineens twee te zijn. En als hij zijn opponent in de discussie klem had gezet, dan werd altijd het oude wapen ingezet: Johnson was een KGB-agent. Hij maakte ook mee dat de ‘neutrale’ centrale presentator van een tv-programma aan het begin van de uitzending meedeelde zijn boek zeer slecht te vinden om daarna de discussie in gang te zetten. Dit soort ervaringen stapelden zich tijdens zijn promotietournee op. Ook zijn ervaringen op de Amerikaanse radio waren opmerkelijk. Johnson heeft in vele steden deelgenomen aan discussies op de radio waarbij luisteraars telefonisch konden reageren. Maar waar hij ook was in de Verenigde Staten: de eersten die reageerden waren de experts van de groep die dezelfde Maertens om zich heen had verzameld. Zijn Amerikaanse uitgever deelde hem mee iets dergelijks nog nooit meegemaakt te hebben.

Overigens kreeg Johnson ook te horen dat de CIA zijn boek nader zou bestuderen. CIA-directeur wijlen William Casey, kondigde dit persoonlijk aan. Een ‘eer’ die Hersh ook al ten deel was gevallen. Deze werd door Casey min of meer gewaarschuwd niet te ver te gaan met zijn onthullingen. Vanuit Casey's oogpunt begrijpelijk. Hersh' boek is namelijk vernietigend voor de CIA en minder voor de andere inlichtingendiensten. Volgens Hersh concludeerde de CIA overigens ook dat degenen die de KAL 007-zaak kritisch benaderden niet voor de Sovjets werkten. Een hele geruststelling.

De vraag blijft of er ooit volledige helderheid komt in de KAL 007-kwestie. Als ik Johnson daarnaar vraag, heeft hij ook zijn twijfels. Toch ziet hij wel een aantal lichtpunten. Zo blijken de advocaten van de Amerikaanse nabestaanden pittig bewijsmateriaal tegen de Amerikaanse overheid verzameld te hebben. Hij wijst ook op de gebeurtenissen in Zuid-Korea op dit moment. De grootscheepse demonstraties kunnen de val van de dictatuur teweegbrengen. Een eventuele omwenteling zoals in de Filippijnen kan wellicht leiden tot nieuwe onthullingen. Tenslotte noemt Johnson de Irangate hearings in het Amerikaanse Congres. Als ik verbaasd reageer, laat hij me documenten zien van Hughes Aircraft Corporation. Het blijkt dat KAL in 1982-1983 tenminste vijfentwintig M65-TOW-raketten heeft gekocht van Hughes Aircraft. Waarschijnlijk hebben die raketten niet Korea als eindbestemming gehad. Uit andere informatie kan afgeleid worden dat een eerdere aankoop van Hawk-raketten door KAL in Iran terecht is gekomen. Op die documenten van Hughes Aircraft Corporation staat trouwens steeds duidelijk Israël vermeld. Het land dat een sleutelrol vervulde bij de Amerikaanse wapendoorvoer naar Iran. Johnson vermoedt dan ook dat Washington KAL gebruikte als een covert conduit, een geheim doorgeefluik. En - aldus Johnson - indien KAL die rol in Irangate vervulde, waarom dan niet bij andere ‘covert’ operaties?

■