Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 4]

Tussen sjoel en socialisme
Selma Leydesdorffs geschiedenis van het joodse proletariaat 1900-1940

Wij hebben als mens geleefd Het joodse proletariaat van Amsterdam 1900-1940 door Selma Leydesdorff Uitgever: Meulenhoff, 331 p., f 39,50

Igor Cornelissen

‘Toen wij nog jong waren,’ schreef A.B. Soep in 1911, ‘wisten wij niet beter dan dat ieder rechtgeaard joodsch ghetto-kind te Amsterdam diamantbewerker moest worden. Die het niet werd, was... een verstooteling en reddeloos verloren.’ Daar zijn we dan, middels één zin van de linkse socialist die volgens de overlevering overal en altijd op vergaderingen ‘debat’ eiste, bij de kern van Selma Leydesdorffs boek: het joodse proletariaat van Amsterdam dat in de oorlogsjaren grotendeels werd uitgeroeid.

Het was familieplicht, verhaalde Soep in 1911 al terugblikkend, om verwanten in ‘het vak’ op te leiden. Hij zelf was, nog geen elf jaar oud en ‘halve analphabeet’, naar de fabriek gegaan. Maar hij was er door de Bond al wel direct in de hoogste sferen der politieke filosofie terechtgekomen. ‘Het revolutionaire wijwater droop mij langs de wangen.’ De ingewijde weet direct dat met ‘de Bond’ de in 1894 opgerichte Algemene Nederlandsche Diamantbewerkers Bond wordt bedoeld. Het was deze Bond die niet alleen een groot stempel drukte op joods Amsterdam maar op de hele ‘moderne’ arbeidersbeweging, die in hetzelfde jaar, 1894, politiek gestalte kreeg in de SDAP. Modern stond tegenover de anarchistische beweging van Domela Nieuwenhuis, die door de sociaal-democraten beschuldigd werd van een staak-maar-raakstrategie en afkerig zou zijn van de kleine stappen voorwaarts.

Selma Leydesdorffs proefschrift beschrijft het Amsterdamse joodse proletariaat in de jaren 1900-1940. De oprichting van de ANDB valt dus strikt genomen vóór die periode. De tientallen overlevenden die de schrijfster interviewde werden zelf actief in een tijd dat de Bond al een gevestigde orde, een begrip was. Iets vooral om trots op te zijn. Door de hele dissertatie heen is de tragedie van de massamoord aanwezig. Het is als het ware het centrale thema waaromheen de schrijfster oude en zelf verworven gegevens drapeert.

Aan het einde van haar werkstuk schrijft ze - kort voor de Epiloog - dat de meerderheid van het Amsterdamse joodse proletariaat zich ‘ondanks alle traditie van strijdbaar socialisme’ zich uiteindelijk zonder verzet heeft laten wegvoeren. Leydesdorff stelt de vraag of dit te maken kan hebben met een haast blind geloof in de Joodse Raad, dat - als ik haar goed begrijp - in de plaats kwam van het vroegere gevestigde leiderschap, dat een charismatisch karakter had. Het zou interessant zijn om te onderzoeken of die verbinding er is, schrijft ze. Inderdaad, zéér interessant, maar wat ongepast als je zo veel overhoop haalt, zo veel vragen stelt en er eigenlijk zo weinig beantwoordt.

Nieuw geloof

In Wij hebben als mens geleefd (merkwaardige titel, had iemand anders verwacht?) heeft de schrijfster aan alle remmen getrokken om niet in neonostalgische weemoed te vervallen. Een groot deel van de Amsterdamse joden was arm en leefde in krotten; de proletariërs die werk hadden waren jarenlang het slachtoffer van werkloosheid of economische crisis. Het gemeentebestuur, met vier joodse wethouders (drie socialisten en een vrijzinnig-democraat), kon daar weinig aan doen; het opkomende socialisme en communisme veroorzaakten een crisis in de enge geloofswereld: assimilatie en gemengde huwelijken waren voor de oorlog al schering en inslag; in 1930 was er van de oorspronkelijke jodenhoek al weinig meer over. De krotten waren gesloopt en veel joden waren naar betere woningen in oost verhuisd. Een belangrijk deel van de joden had in het socialisme een nieuw geloof gevonden en ze zongen ‘Begeerte heeft ons aangeraakt’, een regel uit De Internationale.

Rechts: Waterloopleinmarkt
Onder: Standwerker ‘Ome Daan’ in de Nieuwe Uilenburgerstraat

Deze geweldige geestelijke en materiële verhuizing volgt Selma Leydesdorff zoal niet op de voet dan toch wel in grote lijnen. De lezer van haar boeiende verhaal krijgt een indrukwekkend aantal economische en demografische gegevens opgeschept. Brokstukken uit tientallen gesprekken met overlevenden verlevendigen de excursie. Wat op mij overkomt als een belangrijk thema in haar boek is de vraag - die ze ook meermalen expliciet stelt: in hoeverre was het socialisme in al zijn schakeringen een hele of halve vervanging voor de oude religie? Andere vraag die doorklinkt: wat bleef er van dat oude ‘joodse’ hangen?

De eerste vraag kan bevestigend worden beantwoord. Het traditionele jodendom was via de kerkelijke en maatschappelijke besturen volkomen in burgerlijke handen. Natuurlijk hadden de rabbijnen, de armenorganisaties en de besturen van de joodse weeshuizen oog voor de armoede en ellende. Veel verder dan liefdadigheid kon hun bemoeienis niet gaan. Het was niet hun taak een andere maatschappij te propageren. De socialisten streden tegen kerk, kroeg en kapitaal. Als de kerk in het vizier werd genomen, werd in de oude beweging de rabbi nadrukkelijk niet vergeten. Zo raakten tienduizenden joden het contact met de sjoel kwijt. Wat overbleef waren wat sentimentele resten zoals het witte tafellaken op de vrijdagavond, de kippesoep die geel moest zijn van het vet (of van de saffraan) en de schoteltjes met snoep, de lekkere nasj, volgens het nu nog gehoorde idioom. Dat waren de resten van het officiële jodendom. We deden er niks meer aan, maar toch... Deze terugblik is een weerkerend thema in Wij hebben als mens geleefd. De geïnterviewde Bloeme, wier vader een geassimileerde communistische arbeider in de Pijp was, had met de religie weliswaar gebroken, ‘maar hij bleef in hart en nieren een Jood.’ Sinterklaas werd bij haar thuis gevierd, maar met Kerstmis wilde Bloemes vader belist geen kerstbomen in huis.

Interviewmethode

Selma Leydesdorff had nog een ander voorbeeld kunnen geven van verwrongen assimilatie. Ik trof die aan in de memoires van de oud-communist Henk Gortzak, die in Hoop zonder illusies zijn herinneringen opschreef. Gortzak vertelt kort over zijn jeugdliefde met het joodse meisje Greetje Lisser. Er kon niets van komen omdat vader Alex Lisser al direct zei dat de jonge Gortzak zich maar geen illusies moest maken. ‘Je bent een goj,’ had vader Lisser tegen de zestienjarige Amsterdamse jongen gezegd. Alex Lisser was gemeenteraadslid voor de communisten.

Dit gevoel kwam bij links georganiseerde joden zeker voor. Uitvoeriger gaat Leydesdorff in op de vraag in hoeverre voor de oorlog antisemitisme voorkwam, ook in de linkse arbeidersbeweging. Dat het bestond staat vast. Er bestaat helaas geen statistisch materiaal over en de herinneringen, na zoveel jaren, kunnen niet anders dan vertekend zijn. Dit brengt mij op het bezwaar tegen de opzet van het boek. De schrijfster voert in een soort theoretische inleiding wel allerhande bezwaren aan tegen interviews als historische bron, maar dat verhinderde haar niet zelf de vele gevoerde gesprekken uitvoerig weer te geven. En dat dan ook nog letterlijk, zó van de taperecorder af getikt, waardoor nodeloze herhalingen voorkomen. Levendig lijkt dat alles misschien wel, maar het komt de leesbaarheid niet ten goede.

Bij de strijd tegen de assimilatie en voor het behoud van de traditionele joodse waarden (wat die ook mogen zijn) speelde rabbijn Meijer de Hond een belangrijke rol. Hij had een eigen blad en organiseerde op zaterdagmiddagen bijeenkomsten waar hij de arme Amsterdamse joden middels populaire droosjes (toespraken) de onaantastbaarheid van de joodse leer wilde inprenten. Deze bijeenkomsten werden, schrijft Leydesdorff, massaal door het joodse proletariaat bezocht. Op wiens gezag beweert ze dat? Volgens mijn inlichtingen werden de vergaderingen van De Hond helemaal niet massaal bezocht en zeker niet door het joodse proletariaat. Ik vermoed dat Leydesdorff hier te veel aan de hand heeft gelopen van dr. Jaap Meijer die in 1951 een bloemlezing uit De Honds werk uitgaf. In dit opzicht was de oude socialist Sam de Wolff een betere bron geweest. In zijn memoires Voor het land van belofte heeft De Wolff uitgelegd dat De Hond de rabbijn was van het Amsterdamse lompenproletariaat, een term die De Wolff sociologisch gebruikte, niet als waardeoordeel. Meijer de Hond sprak tot de venters, de kooplieden in vodden, oudmetaal en sinaasappelen; de handelaren die strikt economisch gezien overbodig waren geraakt. De Hond vertegenwoordigde, schreef De Wolff, het ondergaande verleden. Het joodse proletariaat dat in de confectie-industrie, het diamantbedrijf en de tabaksnijverheid werkte was allang sociaal-democratisch georganiseerd of althans beïnvloed. Daar restte slechts het witte tafellaken op vrijdagavond.

Amorfe massa

Op een andere plaats maakt Selma Leydesdorff terecht gebruik van de historicus Jaap Meijer. Ze citeert uit diens in 1948 verschenen Het verdwenen ghetto. Wandelingen door de Amsterdamse jodenhoek (een boek dat nodig aan een herdruk toe is). Dit boek van Meijer wordt in het notenapparaat vreemd omschreven: het zou ‘misschien’ het beste de vernietiging van die buurt beschrijven. Misschien wel, misschien niet. We hadden van de historica die nog weer veertig jaar later terugblikt toch wel een echt oordeel mogen vernemen?

Ik kom terug tot het hoofdthema: het joodse proletariaat. Wat ik mis is een heldere omschrijving van dat begrip. Het proletariaat vervaagt bij Leydesdorff tot een wat amorfe massa die door de onbeschrijflijke armoede wel tot het socialisme moest komen. Tegen haar boek als zodanig heb ik geen overwegende bezwaren. Het is was rommelig van opzet, het is wat chaotisch uitgewerkt en de krakkemikkige interviews hadden bewerkt en verwerkt moeten worden, maar daar staat tegenover dat Leydesdorff veel materiaal bijeengebracht heeft. Hier is een handzaam overzicht van de Amsterdamse joden die zich door hoge hoeden van de kerkbestuurders niet meer de les lieten lezen. Ik wil ook best lezen hoe die joodse dame uit het meer burgerlijke Rotterdam kwam in Amsterdam de Nieuwe Kerkstraat te joods vond: al die straattypes. Het was haar te pittoresk. Vrouwen die aan de deur groenten schoon zaten te maken, dat was de Rotterdamse jodin helemaal niet gewend. Dat de (Joden) Breestraat op zondag vol stond met karren waar men fruit, gedroogde scharren en zalm kon kopen, wil ik best nog een keer lezen, al was het me bekend uit de boeken van Meyer Sluyser en velen voor en na hem. Van een dissertatie moet echter meer geëist worden: een theorie, een nieuwe benadering, een oorspronkelijke opvatting. Selma Leydesdorff maakt geen geheim van haar diepe mededogen, medelijden of hoe u het noemen wilt, met een volstrekt verdwenen, want uitgemoorde groep. Dat is een sympathiek uitgangspunt. Dat het geen goede dissertatie is geworden, is daarom des te meer spijtig. Ze is, om mensen te interviewen, naar Israël en de Verenigde Staten gereisd. Veel geinterviewden, schrijft ze, ‘waanden’ zich uit het joodse proletariaat afkomstig. Ze waren het niet. Ze hadden ertussen geleefd. Al die interviews zijn toch gebruikt, schrijft Leydesdorff, omdat het ‘echte’ proletariaat (haar aanhalingstekens) zo moeilijk op te sporen was. Het geeft de dubbele tragedie aan. Je kunt geen oral history bedrijven met een groep die er niet meer is.

■